Magična privlačnost vanjske slobode ili: Što nam je pokazao pad Berlinskog zida

Ovih danâ i sedmicâ na crnogorskom Javnom servisu prikazuje se sjajna američka serija “Billions”. Serija tematizuje suštinu američke civilizacije (a, sa rijetkim izuzecima, slobodno možemo reći i civilizacije uopšte): civilizacije koju dominantno oblikuju berzanski mešetari, manipulacije banksterâ, egocentrizam i nezajažljiva gramzivost za novcem, uspjehom i moći. Kroz priču o magnatu hedž fondovâ, milijarderu Bobiju Akselrodu, i državnom tužiocu Čaku Roudsu, koji Akselroda po svaku cijenu pokušava strpati u zatvor, “Billions” nam predstavlja tmurnu, onespokojavajuću i grotesknu sliku savremenog američkog društva, ili barem onog dijela američkog društva po kojem se isto dominantno prepoznaje. U realističkom prosedeu - kombinacijom motivâ svakodnevne djelatnosti likovâ, motivâ ljudske tragike te crnohumornih motivâ - iz epizode u epizodu gledamo svijet kojim dominiraju besprizorne berzanske manipulacije najmoćnijih bogatašâ - manipulacije koje utiču na životne puteve velikog broja ljudi, često ih sudbinski determinišući; svijet beskrupuloznih ljudi koji ne prezaju ni od kakvih podmetanjâ i/ili prljavštinâ kako bi postigli svoj cilj; svijet bolesno ambicioznih ljudi, kojima životne ambicije (pre)često zamagljuju moralne obzire; svijet bolesnih i poremećenih odnosâ (čak) i između ljudi koji su u bliskim vezama: odnosâ u kojima su iskrenost, empatija i ljubav izuzetak koji potvrđuje pravilo neiskrenosti, surovosti i nemilosrđa u međusobnim relacijama. Riječju, društvo i civilizacija koji su duboko i temeljno dehumanizovani i koji su tragično i opasno dekadentni.

Kakve sad veze ima, s pravom će se zapitati mnogi, sintagma iz naslova članka - pad Berlinskog zida - sa serijom „Billions“ i njenom tematikom? Veoma suptilne, što će čitalac koji bude imao strpljenja da ovaj članak pročita do kraja saznati iz redovâ koji slijede. Pad Berlinskog zida samo je, naravno, metonimija za početak rušenja i demontaže jednog sistema upravljanja i bitisanja koji se u Evropi - u zemljama bivšeg Varšavskog ugovora i u bivšoj SFRJ - nazivao socijalizmom i/ili komunizmom. Pitanje koje se ovih dana - kada se obilježava tridesetogodišnjica pada Berlinskog zida - (nužno) često postavlja jeste: što je taj događaj suštinski otkrio i što je značio za budućnost čovječanstva? Po meni, dvije stvari: a) otkrio je jednu važnu psihološko-antropološku činjenicu; b) (o)značio je totalnu i apsolutnu afirmaciju jednog lošeg (da ne zazvučim apokaliptički pa da kažem pogubnog) civilizacijskog modela.

Propast sistema koji se uobičajeno naziva komunizmom/socijalizmom nije značio samo propast jednog ideološkog modela i jednog društveno-ekonomskog poretka nego mnogo više od toga. To je značilo pad i propast jedne antropološke paradigme, jednog načina življenja. U komunističkim zemljama, naime, nije bilo (mnogo) gladnih, ali nije bilo ni (mnogo) onih koji su uživali i/ili mogli uživati u luksuzu. U komunizmu (uglavnom) nije bio problem preživjeti, ali za ogromnu većinu ljudi u zemljama komunističkog lagera bilo je nemoguće živjeti u raznovrsnosti; pod sintagmom živjeti u raznovrsnosti ovdje referiram na život čije su podrazumijevajuće komponente npr. česta putovanja, ljetovanja po poznatim i elitnim turističkim destinacijama, svakodnevna kupovina po supermarketima i/ili u prodavnicama u kojima ima, npr. po pedeset različitih vrstâ čokoladâ i bombonâ sa šarenim omotima i u šarenim kesama, deset vrsta mlijeka i jogurta, pedeset vrstâ televizorâ itd. a ne samo jedna ili dvije vrste čokolade i bombonâ - pa i to u nekom bezličnom omotu - jedna ili dvije vrste mlijeka i jogurta, jedna ili dvije vrste televizora itd., što je bio slučaj u zemljama komunističkog bloka. Činjenica pada Berlinskog zida, tj. komunističkog poretka, pokazala je da prosječan čovjek mnogo više voli slobodu izbora - ma koliko ta sloboda (izbora) često bila samo privid, kao i - uprkos (često i velikim) egzistencijalnim rizicima koje ta sloboda sobom nosi - posjedovanje određenog korpusa (zagarantovanih) ličnih pravâ i slobodâ te blještavilo i obećanje bogatstva i luksuza - što su neka od suštinskih obilježjâ kapitalizma (pogotovo kapitalizma viđenog iz perspektive prosječnog žitelja neke istočnoevropske komunističke države) - nego relativnu egzistencijalnu sigurnost, ali egzistencijalnu sigurnost praćenu (relativnom) socijalnom jednakošću u neizobilju, društvenim sivilom, jednoličnošću, potpunim odsustvom luksuza te značajnim političkim i ličnim neslobodama, tj. odsustvom tzv. vanjske slobode.

I to je neporeciva antropološka činjenica. To što bi mnogi koji pamte vrijeme komunizma - pogotovo na prostoru bivše SFRJ - bez razmišljanja trampili sistem u okviru kojeg danas živimo za onaj od 1945-1991. rezultat je nekih drugih psiholoških procesâ, koji zahtijevaju poseban članak da bi bili objašnjeni. Druga bitna posljedica pada Berlinskog zida je nestanak - makar u Evropi - sa scene jednog sistema upravljanja i poretka (poretka kojeg je Berlinski zid mnogo ranije postao opšteprihvaćenom metonimijom) koji je desetljećima predstavljao globalnu ravnotežu kapitalizmu. A nestanak komunizma sa globalne scene (o)značio je, dalje, totalnu afirmaciju kapitalizma, afirmaciju koja je prerasla - vaspostavljanjem, 90-ih godinâ prošloga stoljeća SAD kao jedine svjetske supersile - u potpuni trijumf korporativnog kapitalizma. Taj, pak, mehanizam organizacije rada, društva i paradigma življenja - paradoksalno, budući da je kapitalizam nastao na ideološkim zasadima liberalizma - sve više evoluira u neku vrstu fašizma.

Tako da bezmalo možemo zaključiti da je pad Berlinskog zida, tj. nestanak SSSR-a i komunizma u Istočnoj Evropi - što rušenje Berlinskog zida simbolizuje - nesumnjivo bio značajan katalizator za prerastanje nečeg što možemo nazvati klasičnim kapitalizmom u transnacionalni: korporativno-bankstersko-(rusko)oligarški kapitalizam. Kako se pad Berlinskog zida odrazio na prostor ex SFRJ, znamo. Mada, skromno mislim da će neka (daleka) buduća istorija imati još mnogo toga da kaže o periodu između 1989. i 1995. na ovim prostorima i da će se štošta o čemu se sad samo nagađa i glasno razmišlja potvrditi i faktografski. No, to je opet neka druga tema.

Vraćamo se na motiv kojim smo započeli pisanje ovog članka. Dakle, kakve veze ima pad Berlinskog zida sa serijom „Billions“? Kako sam već naglasio, propast istočnoevropskog komunizma/socijalizma bila je svojevrsni katalizator za involuciju kapitalističkog sistema u pravcu njegove korporativno-banksterske verzije. Nestankom modela organizacije ekonomije i društva u istočnoevropskim državama - državama tzv. narodne demokratije - nestala je, najprije, jedina u praksi primijenjena, kakva takva, alternativa kapitalizmu kao društvenom i ekonomskom poretku: poretku čija je jedna od krucijalnih formativnih komponenti usmjeravanje ekonomske djelatnosti ka ostvarenju profita. Istorijski neuspjeh i propast društveno-ekonomskog modela koji je bio uspostavio (relativnu) socijalnu jednakost po cijenu planskog uskraćivanja mogućnosti sticanja većeg i velikog imetka pretežnom dijelu stanovništva imao je za posljedicu, kako rekosmo, ostanak kapitalizma kao jedinog praksom potvrđenog socio-ekonomskog poretka. A pošto je sticanje profita jedna od temeljnih odrednicâ kapitalizma, nije čudo što je - u vremenu nakon pada Berlinskog zida - sticanje profita „podivljalo“, postalo bezmalo civilizacijski fetiš te omogućilo punu afirmaciju sistema koji simbolizuje Bobi Akselrod iz serije „Billions“. Sa druge strane, izuzetno je bitna i činjenica da je nestankom komunističkog sistema u istočnoevropskim državama i u tim zemljama došlo do privatizacije i primarne akumulacije kapitala. U tim zemljama - prije svega u bivšem SSSR-u - nastala je nova klasa ultrabogatih ljudi poznatih po nazivu oligarsi, čija je finansijska - a samim tim i svaka druga moć - ogromna. Dakle, nisu više samo pojedinci na Zapadu bili finansijski moćni. A onda, nešto što je možda još bitnije: i tržište je postalo neuporedivo veće nego što je bilo u hladnoratovskom periodu. Ovaj članak otišao bi nedozvoljeno predaleko da u priču uvedemo i savremenu Kinu.

Od Bobija Akselroda i civilizacije čiji je on dominantni simbol do pada Berlinskog zida i nazad. A što dolazi poslije bobiakselrodske civilizacije, ostaje da se vidi. Optimistično, međutim, definitivno ne izgleda.

Autor je profesor na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost na Cetinju i odbornik Tivatske akcije u SO Tivat

( Miomir Abović )