Tivatski meštri, ljudi koji su metalu udahnuli dušu

Ljepota spajanja materijala, često i potpuno raznorodnog, te kreiranje nečeg novog nastalog iz čvrste veze onoga što se ponekad u životu smatralo da ga i nije moguće spojiti - esencija je to vještine i zanata zavarivanja. Ovaj tehnološki postupak danas je u Crnoj Gori nažalost, zbog gotovo potpune propasti industrije u posljednjih tridesetak godina, postao prava rijetkost.

Sjećanja na ljude koji su se nekada bavili tim zanimanjem u ovdašnjim fabrikama polako blijede, pa vrijedni radnici u plavim mantilima, sa zaštitnim maskama na licu, obasjani blještavom svjetlošću elektrode koja pod ogromnom temperaturom spaja djelove od metala, iz današnje perspektive djeluju gotovo nestvarno kao i sljedeći citat: „Upoznaćete ‘Obod’, koji danas zapošljava preko 4.000 radnika, ‘Obod’ koji svakog dana proizvede preko 2.300 aparata za domaćinstvo, 2.000 elektromotora, 3.000 kondenzatora, 400 svjetiljki, 6.000 korpi i rešetki, ‘Obod’ koji i u ovoj godini bilježi pozitivne poslovne rezultate, ‘Obod’ koji svoje pogone izgrađuje i van Cetinja...“, riječi su kojima je učesnike 15. Republičkog takmičenja metalaca Crne Gore održanog 1987. na Cetinju, pozdravio Branko Vujović, tadašnji zamjenik predsjednika Organizacionog odbora takmičenja i zamjenik generalnog direktora za proizvodnju u Elektroindustriji „Obod“ sa Cetinja.

Gotovo nestvarno danas djeluju ti podaci... Vujovićev govor naime, samo je jedan od segmenata dvotomnog Biltena 15. Republičkog takmičenja metalaca Crne Gore, a koje je na Cetinju u tri dana septembra 1987. okupilo oko 170 učesnika iz petnaestak tadašnjih najvećih crnogorskih privrednih kolektiva.

Njihov popis danas, nažalost, izgleda kao nabrajanje mrtvih poslije neke velike ratne bitke: Brodogradilište „Veljko Vlahović“ Bijela, Vunarski kombinat „Vunko“ Bijelo Polje, Industrija građevinskih mašina i opreme „Radoje Dakić“ Titograd, Mornaričko-tehnički remontni zavod „Sava Kovačević“ Tivat, Elektroindustrija „Obod“ Cetinje, „Prvi decembar“ Pljevlja, Građevinska radna organizacija „Prvoborac“ Herceg Novi, Željezara „Boris Kidrič“ Nikšić, „Treći januar“ Bijelo Polje, Fabrika radijatora Danilovgrad, „Metalac“ Nikšić....

Imena su to kolektiva iz vremena u kojem je radnik bio poštovan, ali i cijenjen i u čije se vještine i obrazovanje tada nesebično ulagalo, što pokazuju i popratni naučno-stručni skupovi takmičenja održanog 1987. na Cetinju.

Samo takmičenje je osim neizostavnog praktičnog dijela u kojem su učesnici - najbolji metalci iz crnogorskih fabrika, pred komisijom i u ograničenom vremenu, na alatima radili i pravili zadati predmet, kao i teoretskog dijela čiji je prolazak bio uslov da se uopšte pristupi praktičnom radu za mašinama. Kolektiv koji je tih godina dominirao po sjajnim rezultatima svojih radnika na ovim smotrama znanja i sposobnosti, bio je Mornaričko tehnički remontni zavod „Sava Kovačević“ iz Tivta.

Vojno brodogradilište poznatije po kolokvijalnom nazivu Arsenal, decenijama je bilo rasadnik najkvalitetnijih majstora i inženjera koji su remontovali i održavali domaće i strane podmornice, ratne i trgovačke brodove, ali i proizvodili niz novih i komplikovanih sredstava ratne tehnike i naoružanja.

Ekipa MTRZ „SAKO“ kako su skraćeno nazivali ovo preduzeće je i na tom 15. Republičkom takmičenju metalaca Crne Gore „pomela konkurenciju“ i osvojila ekipno prvo mjesto, daleko ispred ekipa titogradskog Kombinata aluminijuma i nikšićke Željezare.

Tivatska ekipa bila je i najbrojnija i činila su je 24 iskusna meštra Arsenala. Za razliku od kolega iz drugih preduzeća koji su osim u praktičnim majstorskim disciplinama, ekipne poene nastojali steći i takmičeći se i u tada popularnom, radničkom kulturno-umjetničkom stvaralaštvu kao pjesnici, skulptori ili slikari, tivatski Arsenalci su bili „no nonsence“ ekipa isključivo hard core metalaca - na Cetinju su u konkurenciji metalostrugara nastupili Luka Pašalić i Mirko Kašćelan, metaloglodači Dragiša Stanojlović i Miloš Milović, metalobrusači Miroslav Škanata i Ivica Brkan, alatničari Zlatko Petković i Vido Perović, kovači Branko Kuželj i Miroslav Petrović, TIG zavarivači Krsto Fažo i Radoman Bubanja, MIG zavarivači Dušan Ljubojević i Tihomir Živković, REL zavarivači Miomir Antić i Tihomir Tomašević, gasni zavarivači Dušan Kunjić i Josip Božinović, Otto automehaničari Vaso Marić i Dragutin Radonjić i dizel automehaničari Miomir Marićević i Spasoje Radonjić.

Uz pregršt osvojenih prvih, drugih i trećih mjesta u pojedinačnom nadmetanju sa kolegama iz drugih crnogorskih fabrika i preduzeća, predstavnici Arsenala su ekipno osvojili prva mjesta u takmičenjima metalostrugara, metalobrusača, REL zavarivača, TIG zavarivača i kovača. Druga mjesta ekipe MTRZ „SAKO“ uzele su u konkurencijama livaca-kalupara, Otto i dizel automaheničara i alatničara, pa nije ni čudo da je na kraju Arsenal bio pojedinačno najuspješnijem preduzeće na 15. Republičkom takmičenju metalaca Crne Gore.

Bio je to inače, rekordni, šesti uzastopni put da Arsenal osvaja prvo mjesto na republičkom takmilčenju metalaca Crne Gore. Dio tih osvojenih pehara danas se čuva u Zbirci pomorskog nasljeđa Porto Montenegra u Tivtu.

Tivatsko vojno brodogradilište bilo je i rodonačelnik ovog takmičenja pa je tako MTRZ 1973. u Tivtu organizovao Prvo takmičenje metalaca Crne Gore, a kasnije je Arsenal 1977. bio domaćin Petog i 1981. Devetog takmičenja. Radnici tivatskog Arsenala bili su i redovni članovi reprezentacije SR Crne Gore na saveznim takmičenjima metalaca Jugoslavije gdje su takođe postizali veoma zapažene rezultate. O kolikoj se konkurenciji tu radilo i kakvim je kvalitetom, vještinom i znanjem trebalo raspolagati da bi na nivou velike Jugoslavije postigli takve rezultate, najbolje govori podatak da je te savezne smotre podržavalo ili na njima ovako i onako učestvovalo, čak 1.269 preduzeća i fabrika iz svih jugoslovenskih republike „od Triglava do Đevđelije“, a koje su proizvodile bukvalno sve „od igle do lokomotive“, uključujuči tu čak i najkomplikovanija tehnološka sredstva poput podmornica, tenkova, helikoptera ili nadzvučnih borbenih aviona.

Zbog izuzetno visokih zahtjeva i standarda vojne kontrole kvaliteta, meštre u međuvremenu ugašenog tivatskog vojnog brodogradilišta Arsenal uvijek je bio glas najpreciznijih i najkvalitetnijih majstora koji su vrhunskom kvalitetu obavljenog posla podređivali njegovu brzinu.

Na primjer, zavarivanje oko 30 milimetara debelog tzv. čvrstog trupa podmornice napravljenog od posebnih visokootpornih legura najkvalitetnijih čelika, iziskuje posebne procedure i vrhunsku preciznost u radu varilaca jer i najmanje nepravilnosti u varu mogu pod dejstvom strahovito visokih pritisaka na velikim dubinama na kojima rone podmornice, dovesti do kolapsa čvrstog trupa i samim tim, uništenja podmornice. Zbog toga se ovi varovi detaljno kontrolišu na više načina, čak i pod ultrazvukom i snimanjem rendgen aparatima, a sticanje dovojne vještine i iskustva da se radi na čvrstom trupu podmornica je nešto što su varioci tivatskog Arsenala dobijali kroz decenije iskustva u toj vrlo specifičnoj firmi.

Zbog izuzetno visokih zahtjeva i standarda vojne kontrole kvaliteta, meštre u međuvremenu ugašenog tivatskog vojnog brodogradilišta Arsenal uvijek je bio glas najpreciznijih i najkvalitetnijih majstora

Za neke od starih arsenalskih tokara poput čuvenog pokojnog meštra Tonka Ilića, Tivćani su komentarisali da on “i čovjeka na drebang može napraviti“, a tivatski zavarivači zajedno sa brodoželjeznim radnicima-monterima, mehaničarima, električarima, hidrauličarima i cjevarima, bili su okosnica osnovne djelatsnosti Arsenala - remonta brodova i povremene izgradnje potpuno novih plovila. Jedan od najboljih i najtrofejnijih varilaca u Arsenalu bio je sada takođe pokojni, Krsto Fažo, osvajač mnogobrojnih nagrada i priznanja na takmičenjima u Crnoj Gori i širom bivše SFRJ. On je bio tzv. TIG varilac - majstor koji je elektrolučno zavarivanje metala radio ručno u neutralnom zaštitnom gasu (najčešće argonu) ili neutralnoj smjesi gasova.

TIG varilac pri tome za spajanje metala koristi netopljivu volframovu elektrodu ili volfram sa dodacima, npr. Torijumovog oksida ili oksida drugih elemenata kao cirkonijuma, lantana, itrijuma) te posebni dodatni materijal.

Svojstvo ovog postupka je stabilan električni luk i visoko kvalitetan var, ali on zahtjeva izuzetne vještine zavarivača i relativno je spor. Iako se može koristiti za skoro sve vrste materijala, najčešće se TIG varenje koristi za zavarivanje nerđajućih čelika i lakih metala - aluminijumskih ili titanijumovih legura koje se često primjenjuju kod naoružanja i sredstava ratne tehnike.

Visokokvalifikovani TIG varilac Krsto Fažo čitavu radnu kareijeru proveo je u Arsenalu, gdje se zaposlio krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka, nakon završene čuvene tivatske Mornaričke industrijske škole. Usavršavao se u Beogradu i Sarajevu, a koliko se u to vrijeme polagalo pažnje na stručno obrazovanje radnika-zanatlija kojima su povjeravani ovako specifični i teški poslovi, govori i velika količina stručne literature, skripti, udžbenika i posebnih uskostručnih časopisa iz kojih je Fažo otkrivao tajne ovog ne tako čestog zanata.

To, uz tekstove koje su o tada mladom I sposobnom TIG variocu iz Tivta svojevremeno objavljivali poznati zagrebački “Nedjeljni Vjesnik” i list Jugoslovenske Ratne Mornarice “Čuvar Jadrana”, zajedno sa pregrštom diploma i nagrada sa brojnih takmilenja, danas čuva Krstov sin, kapetan duge plovidbe Ivica Fažo iz Tivta.

On na taj način gaji uspomenu na pokojnog oca jer je Krsto Fažo - jedna od najboljih varilaca koje su Tivat i Crna Gora imali, nažalost, preminuo 1997. od teške bolesti u 45. godini života.

( Siniša Luković )