Kako je Gladni orkestar zadivio svijet

”Istoriju pišu pobednici, predanja ispreda puk. Književnici fantaziraju. Izvesna je samo smrt.” Danilo Kiš

Dana 27. januara 2020. navršilo se 76 godina od proboja opsade Lenjingrada (Sankt Petersburg) i 75 godina od oslobađanja Aušvica od strane Crvene armije. O paklu Aušvica je već mnogo puta pisano. Odlučio sam se za tekst o Lenjingradskoj blokadi 1941-1944. Iako obiluje istorijskim faktima ovo nije tekst istoričara. Ovo je priča o nevjerovatnim primjerima nadljudske fizičke, duhovne i kulturne izdržljivosti i nepobjedivosti jednog grada i njegovih građana tokom zlikovačkog pokušaja da se uništi i istrijebi.

Nacistička blokada Lenjingrada, po broju žrtava, najstrašnija u istoriji ratovanja trajala je 872 dana, od 8. septembra 1941. do 27. januara 1944.

Hitler je 22. 09. 1941. godine, tražio od grupe armija Sjever pod komandom feldmaršala Vilhelma fon Leba da zbrišu Lenjingrad sa lica zemlje. Spasavanje civila mu nije bilo od značaja, već je trebalo da ih pobiju artiljerijom, avio bombama, umore glađu i hladnoćom. Osmog novembra iste godine u Minhenu je poručio: “Lenjingrad mora umrijeti od gladi.”

Početak opsade i PUT ŽIVOTA

Komandu nad lenjingradskim frontom u septembru je preuzeo maršal Georgij Žukov. Obruč njemačkih i finskih armija nije bio kompletan. Jedinice Crvene armije, sovjetska Baltička flota, moćni topovi tvrđave Krasnaja Gorka od 280 i 305 mm žestoko su branili mostobran kod Oranienbauma na južnoj obali Finskog zaliva i morski prilaz Lenjingradu. Finci su sa sjevera opkolili grad, ali se nijesu usudili da zatvore jezero Ladoga. Sve kopnene linije snabdijevanja su bile prekinute do januara 1943. i operacije “Iskra” Crvene armije - kojom je probijen uski koridor između Lenjingradskog i Volhovskog fronta uz obalu Ladoškog jezera. Do tog trenutka svu logistiku činili su nedovoljni aviotransporti i plovni konvoji preko ćudljivog jezera ljeti, te kamionski konvoji preko debelog leda zimi. Tih opasnih tridesetak kilometara leda u najkraćoj distanci su, uprkos bombardovanju od strane nacista, pucanju leda na mjestima gdje je bio tanji i čestim gubicima kamiona činili PUT ŽIVOTA u strašnu zimu 1941/42., a dijelom i 1942/43. Takvo snabdijevanje ni izbliza nije bilo dovoljno, ali je održavalo nadu. U suprotnom pravcu je tekla evakuacija civila.

Kasapnica

Borbe za proboj blokade su se pretvorile u kasapnicu kako za sovjetske vojnike tako i za jedinice Vermahta. Najžešće je bilo na Nevskom pjatačoku, mostobranu preko Neve gdje su Rusi uspjeli da se dugo održe uz ogromne gubitke na obje strane. Trupe Volhovskog fronta su u januaru 1942. pokrenule nastupanje na Ljubano-Čudskom pravcu; Druga udarna armija generala Vlasova napravila je prodor u dubinu okupirane teritorije, ali nije uspjela da se probije kroz močvare i jaku njemačku odbranu do Lenjingrada.

Ostale armije Volhovskog fronta nijesu iskoristile njeno napredovanje. Umjesto toga, Druga armija se zaglavila pokušavajući da odbrani izbočinu i do proljeća je većim dijelom bila uništena i zarobljena, uključujući i generala Vlasova koji je postao saradnik neprijatelja. Andrej Vlasov je komandovao nacionalističkom Ruskom oslobodilačkom armijom - “Vlasovcima” koji su ratovali protiv “boljševika” na strani Hitlera do pred sami kraj rata kada su promijenili stranu, ali je već bilo kasno. Vlasova je zarobila Crvena armija u Češkoj - osuđen je i obješen u Moskvi kao izdajnik 1946.

Sve za odbranu

U samom gradu sve je bilo podređeno odbrani, radom stotina hiljada ljudi: ogromnom brzinom kopani su rovovi, postavljena je gigantska mreža čelično-betonskih grudobrana i barikada, korištena gradska kanalizacija i probijani podzemni tuneli za lakše popunjavanje jedinica. Fabrika Jegorov proizvodila je čelične kupole koje su se ukopavale i pretvarale u bunkere. Parkovi su bili preorani u rovove. Za to vrijeme građani su danonoćno dežurali na osmatračnicama neba i oko vitalnih objekata u cilju gašenja požara i spašavanja zatrpanih. Vanjski spomenici su bili oblagani drvetom i vrećama s pijeskom, kako bi se pokušalo izbjeći njihovo razaranje.

Fabrike koje su radile branili su radnički bataljoni. Čuvene fabrike Kirov, iako pod vatrom, na samo 4 km od linije fronta nijesu prestajale proizvoditi municiju i sklapati tenkove. Čak i nezavršeni tenkovi KV su iz kruga fabrike pucali po Njemcima. U rovove se, maltene, moglo dolaziti tramvajem gradskog prevoza. Sledovanja hljeba su se postepeno smanjivala, da bi se naposljetku došlo do 250 grama hleba dnevno - u novembru 1941. i to za “više kategorije “ (vojnici i radnici), dok su ostali dobijali upola manje. Zbog nedostatka muškaraca u fabrikama su radile pretežno žene.

Hljebna formula

Kvalitet hljeba je takođe opadao jer su vlasti pšenično brašno miješali sa brašnom drugih žitarica, raznim dodacima, a čak i sa nagorelim brašnom iz uništenog skladišta Badajev ili vlažnim brašnom izvađenim sa potonulih barži. Prestala je proizvodnja piva, hmelj se koristio za pravljenje hljeba. U smjesu se dodavala jestiva celuloza, prašina iz džakova brašna, ražano brašno, mljeveni kukuruz i zob, pljeva, termički obrađene uljane pogačice (kalorični nusprodukti u proizvodnji ulja iz biljaka uljarica).

Daleko je to bilo od pristojnog i zdravog obroka, ali kalorije nisu imale cijenu u uslovima pothranjenosti i gladi. Naučni tim V.I. Šarkova našao je način da iz pilotine u toku proizvodnje papira dobije jestivu celulozu. Pravio se mesni žele od teleće kože i ovčijih crijeva, a kobasice su se punile konjskim mesom i sojom. Raspodjela namirnica je strogo kontrolisana putem bonova. Jedna žena, radnica u štampariji, kod koje je pronađeno stotinu bonova je odmah strijeljana. Nestašica i glad su dovodili do toga da ljudi zataškavaju smrt svojih bližnjih da bi iskoristili njihove bonove. Surovost koja je prekrila te dane možda najbolje opisuje svjedočanstvo koje su dvoje djece ispričali jednom sugrađaninu kako su imali sreće jer su sakrili na tavanu preminule majku, oca i baku.

Djeca su se sugrađaninu radosno pohvalila da: “Sad imamo pet karata za nas dvoje, sad imamo hljeba!”

Trupojedi i Ljudojedi

Jeli su se psi, konji, mačke i pacovi. Da granice nijesu postavljane svjedoče i slučajeva kanibalizma. NKVD je nemilosrdno gonio kanibale, ali ih je dijelio na dvije grupe. Trupojedi su jeli samo lešine i kažnjavani su zatvorom, kakvih je zabilježeno preko 2000 slučajeva, dok su oni koji su ubijali da bi pojeli čovjeka (ljudojedi) bili strijeljani. Veći problem činila su ubistva zbog bonova, kojih je bilo znatno više.

Smrt svuda

Ljudi su masovno umirali, neočekivano najmanje od njemačkih granata (3%), više od gladi, iscrpljenosti, bolesti, smrzavanja (97%). Na stotine dnevno, nekim danima na hiljade, u redovima za obrok, u hodu ulicom, na poslu, na sahranama, u stanovima, odojčad pored mrtvih majki, ljudi bez snage potpaljujući oganj. To je postalo sasvim normalno. Mnogi leševi su danima ostajali smrznuti na ulicama, nepokupljeni do topljenja snijega u proljeće.

S glađu, tolikim mrtvima, prekidima u snabdijevanju strujom i vodom, njemačkim granatama, hladnoćom i vijestima da se i Moskva bori za goli život, širila se malodušnost. Sovjetska Vrhovna komanda Stavka to nije smjela dozvoliti i na sve načine je nastojala da održi duh. Strahovit napor da se obezbijedi “put života” rezultirao je povećanjem dnevne porcije hljeba, a vojska je dobijala i vodenaste čorbe sa malo zrna pasulja ili listom kupusa. Surovo zvuči, ali kako su ljudi umirali ili bili evakuisani olakšavao se položaj preostalih. Međutim, za mnoge to nije bilo od velike pomoći.

Zanimljiv je slučaj Instituta za usjeve čiji su botaničari umirali od gladi, ali nisu ni pipnuli ogromnu zbirku raznovrsnih sjemena žitarica.

Jedan lenjingradski student piše u svom dnevniku: “Kao prvo, osjećaj hladnoće… s njim se ustaje, ide se s njim, liježe u krevet. Čini ti se da se uvukao u kožu, prodire u kosti, a ponekad ti se čini da prodire i u mozak. Ne možeš da ga izbjegneš. Probija sve košulje, džempere i jakne, ma koliko ih nosio. Kao drugo, osjećaj gladi. Ovo osjećanje je različito, od tupog, bolnog, oštrog, nepodnošljivog, koje se pojavi čim čovjek pojede svoje sljedovanje od 125 grama hljeba, do osjećanja kad čovjeka muče fantazije.”

Sedma simfonija

Po gradu je postavljeno 1500 zvučnika preko kojih su građani sirenama obavještavani o avio udarima, putem njih je emitovan program Radio Lenjingrada, a kad nije bilo programa čuo se zvuk metronoma. Kad je tukao sporo, bilo je bezbjedno, kada je lupao brže trebalo se skloniti. Zvali su ga “kucajuće srce Lenjingrada”.

Devetog avgusta 1942. iz svih lenjingradskih zvučnika zasvirala je Šostakovičeva Sedma simfonija nazvana “Lenjingrad”. Uzvišeni prkos ruskog naroda odzvanjao je veličanstvenom simfonijom u Lenjingradskoj filharmoniji i razglasom do neprijateljskih položaja, čime je nadahnuo iscrpljene branioce, a užasnuo njemačke vojnike. Slavni Dmitrij Šostakovič je u septembru 1941. evakuisan iz grada, dok je grozničavo komponovao svoje veliko djelo, koje je završio ga u Kujbiševu krajem 1941. Premijera je izvedena upravo tamo 5. marta 1942. godine, a krajem marta bila je i moskovska premijera. U junu, odnosno julu je odsvirana u Londonu i Njujorku. Međutim, za slavu Lenjingradske simfonije pobrinuo se upravo nastup ovog jedva skupljenog orkestra 9. Avgusta 1942. Sovjetska artiljerija i raketni bacači “Kaćuše” – poznati kao “Staljinovo orgulje” nemilosrdno su svirali allegro po njemačkim položajima da ućutkaju njihove topove za mirno izvođenje kompozicije.

Gladni orkestar

Dirigent orkestra Radio Lenjingrada Karl Iljič Elijasberg dobio je zadatak da okupi sve preostale muzičare koji nisu bili na frontu, nisu poginuli, ni pomrli od gladi. Javilo mu se samo njih petnaest. U orkestarskom dnevniku ostalo je zabilježeno: “Proba je otkazana. Srabijan je mrtav, Petrov bolestan, Borišev mrtav. Orkestar ne postoji.” Prva proba je prekinuta nakon samo 15 minuta. Muzičari nisu imali snage da sviraju duže. Jedva su držali instrumente od pothranjenosti i distrofije. Oboistkinja Ksenija Matus svjedočila je da je odnijela obou da se opravi, majstor joj je zauzvrat tražio da mu donese mačku jer mu je mačije meso bilo ukusnije od piletine.

Jedan trubač se duboko izvinjavao Elijasbergu jer nije bio u stanju da od iznemoglosti proizvede nijedan ton. Vlasti su se dale u hitno popunjavanje orkestra da bi bio u stanju izvesti zahtjevnu kompoziciju koja traži pun sastav simfonijskog orkestra. Muzičari su povučeni iz ljudstva rezervnog orkestra, vojnih orkestara, iz borbenih jedinica, te su se u orkestru našli svi do kojih se moglo doći. Elijasberg je bio čvrst poput Žukova na bojištu. Kažnjavao je za loše sviranje smanjenjem dnevne porcije hljeba. Nije bilo opravdanja za kašnjenje čak ni kada je muzičar sahranjivao svoje bližnje. Nekako skrpljeni orkestar ispošćenih svirača postajao je simfonijski orkestar.

Nakon izvođenja kompozicije 9. avgusta 1942. zavladala je kratkotrajna neprirodna tišina. “I iznenada se prolomio gromki aplauz, djevojčica je došla iz publike sa buketom cvijeća i dala ga dirigentu. Možete li zamisliti svježe cvijeće za vrijeme blokade. Kakvo uzbuđenje…” - prisjećala se Ksenija Matus.

Razbijanje blokade

Jesen 1942. Sovjeti su proveli u pripremama za razbijanje blokade. U januaru 1943. pokrenuta je operacija “Iskra”, sovjetski udar sa dvije strane za spajanje Lenjingrada sa slobodnom teritorijom. Poslije višednevnih borbi za svaki metar koridora 18. 01. 1943. legendarni spiker Radio Moskve Jurij Levitan saopštio je da su trupe Lenjingradskog i Volhovskog fronta uspostavile kontakt i da je probijena blokada Lenjingrada.

Međutim, uprkos slavlju stanovnika opsada ipak nije bila gotova. Crvena armija nije imala snage da dublje protjera Vermaht i zauzme željezničku trasu neophodnu za snabdijevanje, pa je bila prinuđena da napravi potpuno nove tračnice i pontonski željeznički most preko Neve. Taj uski pojas od 16 km koji su do tada žestoko branili Njemci, sada su grčevito držali Rusi. Ali, vozovi su saobraćali uprkos konstantnoj artiljerijskoj vatri iz blizine (sa 4-5 km), čestim prekidima pruge i gubicima, taj novootvoreni “prolaz smrti” je povećao dnevne porcije hljeba na 600-700 grama za radnike i 400-500 grama za birokrate i članove porodica.

Tokom 1943. pristizala je u grad i hrana sa američkih morskih konvoja do Murmanska. Lenjingrad je počeo da dobija jaja i mlijeko u prahu, konzerve, šećer. Sovjeti su bili svjesni da bez velikih snaga ne mogu da krenu u uspješnu ofanzivu protiv Grupe armija SJEVER Fon Kuhlera koji je zamijenio Fon Leba. Slijedeći pobjede kod Staljingrada i Kurska, te oslobađanje Kijeva stekli su se uslovi da se 14. i 15. januara 1944. 1,2 miliona vojnika Crvene armije višestruko nadmoćnijih u broju aviona, oklopa i dugih cijevi iz tri pravca ustremi na oko 741 000 vojnika njemačke Grupe armija Sjever. Njemačka odbrana je za svega nekoliko dana smrvljena i Vermaht je krenuo u brzo povlačenje. Zvaničan dan razbijanja opsade Lenjingrada je 27. januar 1944. Do kraja februara Njemci su bili odbačeni oko 250 km od grada. Napokon je Lenjingrad mogao da odahne.

Brojke

Kraj opsade je dočekalo oko 560 000 stanovnika grada od oko 3 miliona na početku. Sovjetski podaci su zabilježili 632 253 mrtvih, ali je procjena oko koje se većina istoričara slaže da je taj broj skoro milion. Poharano je Carsko selo, ukradena čuvena Ćilibarna soba, Ermitaž su pogodile 32 granate i 2 bombe, oštećene su i uništene brojne istorijske zgrade, spomenici kulture, sakralni objekti, infrastruktura i stambene površine. Branjena teritorija od samo oko 3 000 km2 vezivala je za sebe petinu svih nacističkih snaga na Istočnom frontu. Za natčovječanske podvige svojih branilaca i žitelja i strahovite žrtve koje je podnio, grad Lenjingrad je proglašen Gradom herojem u SSSR-u. Sedma simfonija Dmitrija Šostakoviča iz opkoljenog Lenjingrada postala je simbol neuništivosti duha u najtežim okolnostima i neljudskim uslovima.

( Goran Jovanović (Timur Tmurni) )