Iskušenja građanske države

U duhu boljeg razumijevanja crnogorske današnjice - posebno društvenog konteksta nastalog usvajanjem Zakona o slobodi vjeroispovjesti - Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (CANU) organizovala je predavanje “Konsenzus u složenim društvima” Milana Podunavca, profesora političke i konstitucionalne teorije i političke kulture na Humanističkim studijama Univerziteta Donja Gorica.

Najveći dio svoje profesorske karijere Podunavac je proveo na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu, a predavao je i na univerzitetima u SAD-u (Yale, Georgia, Florida) i Evropi (LSE, UCL, Berlin, La sapienza, Bologna, CEU).

Ovo predavanje bilo je i povod za razgovor o širem teorijskom okviru razumijevanja politike i političkog. Kroz prizmu političke teorije, tog starog oruđa samorazumijevanja zapadne civilizacije, razgovarali smo o temeljnim pojmovima politike: državi, naciji, građanstvu, strategijama društvene integracije i izazovima savremene crnogorske države i društva, ali i budućnosti Evrope. O smislu politike, u vrijeme političke analitike. O dijalogu, u vrijeme monologa.

U više navrata ste, u kontekstu izgradnje modernih balkanskih država i nacija, o Crnoj Gori govorili kao podijeljenoj zajednici i nedovršenoj državi. Kako ovaj problem tumači savremena politička teorija?

- Srbija i Crna Gora pripadaju obrascu nedovršene države, iz različitih razloga. Dok je za Srbiju taj problem teritorijalne prirode, u Crnoj Gori nedovršenost se ogleda u činjenici da se ona nalazi u procesu oblikovanja svog ustavnog ugovora i bazičnog ustavnog konsenzusa, i kao politička zajednica traga za zajedničkim kolektivnim identitetom. Crna Gora je pred tim složenim procesom: da odgovori na pitanje ko smo to mi članovi crnogorske političke zajednice i zašto smo zajedno.

U predavanju ste govorili o Monsteskjeu, koji nezadovoljan hobsijanskim odgovorom da je sigurnost dovoljna da bi se podanik pokorio suvrenu, traga za dubljim motivom građanske poslušnosti - za “republikanizacijom politike”. Rečeno jednostavnije: šta čini modernu političku zajednicu i nas njenim građanima?

- Država se utemeljuje na sili, ali to nije dovoljno; neophodno je dublje uporište u moralnim nazorima zajednice, pa otuda ugovor kojim se ona utemeljuje (pactum unionis civilis) znak je političke zrelosti političke zajednice. Crna Gora traga za tim ugovorom, za novim društvenim paktom na kojem će se temeljiti njena državnost, ali i dalja neophodna demokratska konsolidacija.

Nacija i građanstvo su formativni principi države kao političke zajednice. Ideju građanstva kao i ideju društvenog ugovora - ustava ostavio nam je republikanizam, a ideja nacije kao političke emanacije narodnog duha (Herder) ostavština su romantičarskog nacionalizma 19. vijeka. Kakav je odnos ovih dvaju principa?

- Saglasnost do koje se dolazi u kooperaciji slobodnih i jednakih individua utemeljuje se na jedinstvu procedura (ugovora) koji su u temelju saglasnosti. No, ovo je samo jedno lice Boga Janusa. Pokazuje se da republikansko, ugovorno i konstrukcijsko jezgro moderne države ne može savladati pred-političko polje moderne države. Mobilizacijski učinak institucionalizacije vlasti je nedovoljan. Unifikacija političkog poretka ne može ostati samo administrativna, ona pretpostavlja i traži formu kulturne homogenizacije. Politička moblizacija traži ideju koja je dovoljno snažna i dovoljno jaka, da oblikuje uverenja građana koja su njihovim srcima i dušama privlačniji od suvih pojmova narodnog suvereniteta i ljudskih prava. Tu prazninu popunjava moderni pojam nacije.

Proces osvajanja države od nacije je složen i protivrečan, i on se odvija na način da ujedinjeni nacionalni jezik postaje državni (oficijelni) jezik; da nacionalna kultura postaje oficijelna kultura; da nacionalni praznici, simboli i insignije postaju državni praznici i državni simboli; da historijska nacionalna tradicija, postaje državna tradicija. Identifikacija države i nacije tako zapravo osnažuje administrativni opseg vlasti.

Kako ovi formativni principi države funkcionišu u 21. vijeku?

- Nacionalistička strategija oblikovanja modernih država (moderni evropski obrazac) duboko je protivrečna i na određen način uzrok osobite forme strukturnog, legitimacijskog deficita koji prati modernu nacionalnu državu. Nacionalizam je kao strategija oblikovanja kolektivnog identiteta u osnovi egalitaran i demokratski omogućavajući posebnu formu transformacije „aristokratske nacije“, u „narodnu naciju“; svi pripadnici iste nacije dele iste vrednosti, istu tradiciju, isti jezik, iste insignije, slavimo iste praznike itd. Međutim, nacionalizam je istovremeno i strategija prisvajanja ključnih političkih dobara na političkom tržištu. U obe ove funkcije nacionalizam je isključiv i agresivan. Kao što su u procesu oblikovanja nacionalnog identiteta glavnu cenu ovoga modernizacijskog procesa platile manjinske zajednice (asimilacija, progon, etničko čišćenje) tako se i u procesu pristupa osnovnim političkim dobrima i raspodeli tih dobara, nacionalna država javlja se kao bitno nepravična.

A što savremena politička teorija nudi kao odgovor na taj problem?

- Liberalni nacionalizam i mulitikulturalizam/mulitinacionalizam odgovor su na ovaj strukturni deficit nacionalne države. Osnovnu osu liberalanog nacionalizma čini pokušaj pomirenja libaralizma i nacionalizma. Između liberalizma i nacionalizma postoji osobita podela rada: nacionalizam je osnovna strategija oblikovanja kolektivnog iodentiteta; liberalizam je izvorište oblikovanja moralnih i političkih principa koji utemeljuju osnovna ljudska prava i konstitucionalizaciju politike. Mada postoje opšti konstitucionalni principi liberalne jednakosti država nije kulturalno neutralna.

Integracijska strategija multikulturalizma, pak, najsnažniji je izazov nacionalnoj državi i (liberalnom) nacionalizmu kao osnovnoj osi normativne integracije savremenih poltičkih društava. Izazov je multikulturalizma što on inherntno narušava liberalnu i univerzaliostičku shemu dobro uređenog poretka i dovršava se u političkom projektu multinacionalizma. To znači da u etnički podeljenom društvu, država ne može biti nacionalna država; ona može biti samo ko-nacionalna država. Država se ne može idetifikovati sa bio kojom pojedinačnom nacionalnom zajednicom, već mora priznati sve političke zejdnice etničkih grupa kao svoje konstitutivne elemente. Crna Gora nije prihvatila integracijsku strategiju multinacionalizma. Posegnula je za mnogo zahtevnijom normativnom konstrukcijom građanskog identiteta države.

Veliki doprinos savremenoj političkoj teoriji dali ste svojim studijama na temu straha kao specifičnog političkog sentimenta. Tinjajuća žarišta virusne epidemije, migranti ostavljeni pred evropskim vratima, budućnost Evropske unije i povratak populizma, Evropa kao da zaboravlja ideje slobode, bratstva i jednakosti sa kojim je krenula u modernistički projekat.

- „Strah mora biti na polzu slobode“, zapisao je Tokvil u Demokratiji u Americi i time ukazao na staro učenje da su strah i sloboda dva lica poretka. Strah od građanskoga rata osnažuje naše poštovanje javnoga mira i vladavine prava, strah od totalitarizma drži nas budnim da branimo individualne slobode i liberalne ustanove, strah od fundamentalizma stalno nas podseća na važnost političke i kulture tolerancije i pluralizma. No, iznova se i stalno potvrđuje da naše ustanove i naše javne slobode vrede onoliko koliko ih mi kao građani i pripadnici jedne zajednice takvim učinimo. Građanska hrabrost u svakodnevnom životu i škola hrabrosti u kolektivnom etosu zajednice na kraju su zadnje pribežište na koje se moramo osloniti. Ovo važi za sva balkanska društva u tranziciji pa tako i za Crnu Goru.

Napisali ste više političkih ogleda o balkanskim državama u kojima primjećujete povratak rđavih režima u novim oblicima: tiranije i despotije. Kakva bi bila skica ustavnog i političkog identitetu Crne Gore danas? Kako građani i politička klasa samorazumiju političku zajednicu kojoj pripadaju?

- Konstrukt građanskog suvereniteta na kome počiva ustavni i politički identiteta Crne Gore bitno pomera razumevanje konstitutivne moći u osnivačkim ustavima novih država. Opšte je mesto da su sve zemlje u postkomunističkoj tranziciji nastojale da budu nacije države i da je na prostoru bivše Jugoslavije, centralne i jugoistočne Evrope, koncept nacionalne države dominantno definisan u kategorijama etničke homogenosti. Etnička i politička homogenost branila se političkim i izbornim inženjeringom ustavnog nacionalizma, isključujući iz političkog polja sve one grupacije koje su potencijalno bile označene kao protivnici procesu uspostavljanja novih država i etničke homogenosti političkih zajednica. Politički inženjering ustavnog nacionalizma praćen je jednim naglašeno neliberalnim režimom građanstva. U jednom strožijem značenju ove zajednice koje svoj kolektivni identitet definišu u pred-političkim pojmovima i ne trebaju ustav kao utemeljujući akt političkog poretka i zajednice, jer konstitucionalni i politički identitet ovih zajednica leži izvan ustava. Nasuprot ovome u konstrukciji crnogorskog ustava utemeljujuća moć demosa konstitutivna je za politički poredak. Ona zahteva vezivno tkivo sazdano na temeljima zajedničkog horizonta značenja utemeljenog u konstitucionalnoj kulturi društva koji ima samo-referentnu i samo-legitimizirajuću funkciju. Druga njegova pretpostavka je otvorena i pluralizovana javna sfera kao temeljna pretpostavka demokratskog oblikovanja volja. Ustavni identitet građanske države i građanskog autorstva poretka nije moguća u nedemokratskoj državi. Proces demokratske dekonstitucionalizacije i osobita forma institucionalne hipokrizije, prošireno javno nepoverenje u institucije i aktere, strukturna je ograničenost ustavnog konstrukta građanskog identiteta.

Ima li koncept građanske države budućnost u Crnoj Gori?

- Upozorio bih i na sledeću zakonitost: uprkos tome što države - kakva je crnogorska - ako hoće da budu liberalno-demokratske i države ustavnih patriota - da se poslužim formulom Pavla Jovanovića - biće još dugo u politici i političkoj kulturi u nelagodnom suživotu komunitarizma, kolektivizma i populizma. Građanska država je ranjiva i sama ravnopravnost građana i proceduralni legitimitet, naprosto ne mogu nositi čitavi politički proces. Konstitutivna moć naroda uvek je premrežena etničkim i demotičkim elementima naroda. Otuda funkcija je ustava da uvek ovu nezatomljenu moć etnosa transfromiše u odgovornu moć demosa. Ustav, mada utemeljen na konstitutivnoj moći građanina, mora stalno da se bori protiv tendencije da njegov sopstveni kreator unosi pred-političke elemente u strukturu politike. Dakako, ovo treba razlikovati u odnosu na zakonitu tendenciju da i kada liberalno-demokratsko načelo utemeljuje političku zajednicu kao zajednicu građana izvesne linije solidarnosti, izvesne linije komuniciranja i samorazumevanja vode nacionalnom identitetu zajednice koji ne mora biti etnički definisan.

U predavanju koristite Gramšijev pojam hegemonije, uspostavljanju jedne političke ideje na bazi pristanka, a ne proste sile, i u kombinaciji sa drugom njegovom složenicom (organski intelektualac) govorite o krizi “organske hegemonije” države Crne Gore. Usvajanje zakona o slobodi vjeroispovjesti ukazao je na duboko nerazumjevanje između vlasti i velikog broja građana i dalje produbljuje liniju polarizacije. Kako smo došli u ovu situaciju i čijom krivicom?

- Političko društvo u Crnoj Gori zaista prolazi kroz jednu duboku krizu „organske hegemonije“. Ona se izražava u javnom nepoverenju u političku klasu, u manjku snažnih i mobilizirajućih političkih ideja u političkom polju. Ovo se bjelodano ogleda u nesposobnosti političke klase da politički odgovori na osobitu kulturu protesta koja se izlila crnogorskim gradovima. Naprotiv, na delu je osifikacija, okoštavanje i petrifikacija političke klase koja sve više deluje kao ekonomsko-korporativna klasa unutar jednog zatvorenog patrimonijalnog sistema. Odgovor na ovu organsku krizu je rađanje nacionalističke hegemonijske strategije koja svoju političku artikulaciju zadobiva u osobitoj formi politike identiteta. Nacionalizam je ona moćna sila koja u ovakvim stanjima daje uputstvo za kolektivnu akciju. Radi se o jednom složenom procesu „izgradnje“, „konstruisanja“ i „zamišljanja“ nacije, simboličke rekonstrukcije identitetske sheme sa osnovnim ciljem da se harmonizuju fizičke i simboličke granice crnogorske državnosti.

Čini se da u našem javnom političkom diskursudominara specifična politika identiteta, ne identiteta kao samosvijesti, kao legitimnog odnosa čovjeka prema svom kulturno-istorijskom i ličnom habitusu, nego kao nametanje isključujućih obrazaca identifikacije. Zašto su te i takve politike identiteta pogubne za građansko društvo?

- Rezultat politike identiteta uvek je osobita forma supstantivne homogenosti koja u osnovi depluralizuje i radikalizuje socijalnu matricu društva i čini je potencijalno anatagonističkom. Politika identiteta zakonito u „drugom“ proizvodi „neprijatelja“ i u osnovi je negativne integracije društva. Sve ovo u ustavnom i političkom poretku Crne Gore proizvodi osobitu formu napetosti između ustavnog identiteta utemeljenog na konstruktugrađanske države i vanustavnog identiteta - društvenog konsenzusa koji se proizvodi i organizira u javnom polju - koji je utemeljen na politici identiteta. Ova napetost osnovna je osa hegemonijskih borbi u Crnoj Gori.

Stanje krize pretočiti u “prozor mogućnosti”

Šta nam za ovaj trenutak u kojem smo poručuje politička teorija?

- Džeferson je analizirajuići napetosti koje su pratile konstitucionalni razvoj Amerike, smatrao da politička zajednica svakih deset godina treba da pretrese i provetri temeljne principe države. Svaka generacija ima pravo da uspostavi svoju vrstu odnosa naspram osnivačkih principa i sopstveni pakt. Crna Gora je sada u jednom takvom stanju. Ona ima „konstitucionalnu šansu“ da stanje organske krize - političke zajednice, režima moći, političke klase - pretoči u „prozor mogućnosti“ da obnovi i redefiniše svoj politički identitet. A da bi ovaj složeni proces bio rezultat njezinih izbora, a ne slučajnosti - kako je Hamilton savetovao u prvoj rečenici Federalističkih spisa svoje sugrađane - ovaj proces mora biti rezultat kolektivne deliberacije i samo-razumevanja ograničavajućih uslova u kojima se ove odluke donose. Moje predavanje u Akademiji bilo je doprinos toj samo-refleksiji i samo-razumevanju.

( Predrag Zenović )