Značaj industrijske baštine Kotora

Čini se da je industrijska baština Kotora zapostavljena u kontekstu bogate prirodne i kulturno-istorijske baštine. Da bi Kotor postao crnogorska prijestonica kulture i značajan centar kulturnog turizma u Jadransko-jonskoj regiji, neophodno je staviti u funkciju ključne objekte i komplekse industrijske baštine

Grad i industrijska baština

U prirodnom i kulturno-istorijskom području Kotora pod zaštitom UNESCO-a nalazi se značajna industrijska baština, koja je u velikoj mjeri zapostavljena, kako u stručnoj tako i u laičkoj javnosti. Ova baština posjeduje socijalnu, arhitektonsku i tehnološku vrijednost preko materijalnih segmenata kao što su objekti, mašine i onih nematerijalnih kao što je preduzetnički duh, radničke prakse i sl.

Analizom studija i prostorno-urbanističkih planova koji se odnose na Područje Kotora može se zaključiti da nije posvećena pažnja identifikaciji, prezentaciji i valorizaciji industrijske baštine. To je dijelom i posljedica stanja duha u širem evropskom kontekstu u kojem industrijska baština postaje dio glavnog toka tek krajem 90-ih godina. Tako je u okviru ICOMOS-a, tek 2011. preko Dablinskih principa dato određenje industrijske baštine koje obuhvata materijalne i nematerijalne aspekte. U ovom dokumentu se ističe da je „Industrijska baština izvor učenja, koji traži da bude komuniciran u više dimenzija. Ona prikazuje važne aspekte lokalne, nacionalne i internacionalne istorije i interakcija kroz vrijeme.“

Uprkos ovakvom stanju stvari, činjenica je da je proces industrijalizacije Kotora, od početka prošlog vijeka pa sve do kraja 80-ih godina dominantno uticao na način života i oblikovanje lokalne zajednice, stvaranjem specifične radničke kulture i socijalnih gibanja koji su ostavili tragove do današnjih dana.

Reminiscencija na industrijsku baštinu Kotora je u isto vrijeme i reminiscencija na industrijsku baštinu Crne Gore, jer formiranje Fabrike sapuna „Rivijera“, Fabrike namještaja, Fabrike likera, Parobrodarskog društva „Zetska plovidba“, autobuskog društva „Boka“ i dr. predstavlja i dominantni dio industrijalizacije Crne Gore toga vremena. Posebna vrijednost ove baštine ogleda se u činjenici da ona dokumentuje život običnih ljudi i predstavlja diskurs za aktuelno razumijevanje Grada i njegovih potreba. Zato je očuvanje industrijske baštine veoma značajno za definisanje indentiteta Grada.

Postindustrijsko vrijeme

Industrija Kotora je kataklizmatično srušena početkom 90-ih godina ekonomskim sankcijama prema SRJ kao odmetničkoj državi. Najjači udarac po ekonomiju i socijalno tkivo Grada bio je krah „Jugooceanije“ gubitkom 23 prekookeanska broda i gubitkom orijentacije vrijednog ljudskog kapitala.

Tokom promašene tranzicije, preko procesa privatizacije u cjelini su uništeni industrijski kapaciteti Kotora.

U Zaštićenom području Kotora preostalo je nekoliko vrijednih objekata koji su u stanju propadanja. Izazov predstavlja zaštita ovih objekata, s obzirom na različitu vlasničku strukturu i ciljanu namjenu. Jasno je da nova funkcija ne može da bude isključivo prezenterska i uže zaštitna u sadašnjem vremenu.

Industrijska baština Kotora je sastavni dio evropske industrijske baštine, ne samo po geografiji već i po dostignutom nivou razvoja. Tako je Fabrika sapuna „Rivijera“ dobila značajna priznanja u Parizu 1927. Upravo u odnosu na evropsku dimenziju baštine, ona bi mogla da bude podržana od strukturnih i pristupnih fondova EU, kao što je slučaj sa sličnim projektima u EU.

Polazeći od ovog vrijednosnog okvira mogli bismo izdvojiti dva značajna objekta industrijske baštine u samom jezgru Zaštićenog područja i to zgradu stare Fabrike sapuna „Rivijera“ i kompleks stare parne elektrane u kontakt zoni Starog grada, na Tabačini. Ovo su primjeri industrijske baštine čije su mogućnosti korišćenja i interpretacije veoma velike, posebno u kontekstu razvoja Kotora kao kulturne prijestonice Crne Gore i regionalnog centra kulturnog turizma.

Primjer Rijeke

Na primjeru Rijeke, koja je obnovu i novu namjenu industrijskog nasljeđa postavila u osnove projekta Evropskog grada kulture 2020, možemo izvući korisne zaključke za perspektivu Kotora. Grad Rijeka je u sklopu priprema pokrenuo projekat „Prenamjena i revitalizacija ex bloka Rikard Benčić“, koji obuhvata revitalizaciju nekadašnjeg industrijskog kompleksa „Rikard Benčić“ u centru Rijeke. Ovaj kompleks treba da postane kulturni i obrazovni centar, u kojem će biti smještena velika gradska biblioteka, Muzej grada Rijeke i Muzej moderne i savremene umjetnosti.

Cilj projekta je stvaranje prepoznatljivog identiteta Grada Rijeka i njegov dalji društveni i privredni razvoj. Implementacijom projekta grad dobija sasvim novu dimenziju, preko urbane regeneracije, razvoja kulturnih i kreativnih industrija i jačanja društvene kohezije. Glavni izvor finansiranja je Operativni program za konkurentnost i koheziju 2014-2020. u vidu bespovratnih sredstava za tu namjenu.

Primjer Kotora

Prema popisu zaštićenih kulturnih dobara na području Kotora nalaze se 63 nepokretna kulturna dobra, među kojima nema objekata industrijske baštine. Isto tako, u okviru graditeljske baštine predložene za zaštitu nema objekata industrijske baštine. Ako pođemo od opšte prihvaćenog stava da je kulturna baština osnova lokalnog identiteta, onda su pored sakralne i fortifikacione arhitekture, značajni identitetski markeri Grada i arhitektonski kompleksi Fabrike sapuna „Rivijera“ i stare elektrane na Tabačini. U istorijskom narativu XX vijeka Kotora to su sastavne odrednice koje su u korelaciji sa današnjim vremenom. Postoji potreba lokalnih ljudi i turista za pričanjem priča (story telling) o lokalnom preduzetništvu, vještinama i društvenom ambijentu, kao i potreba lokalne zajednice za razvojem kulturne i kreativne industrije na toj vrsti kulturne matrice. Fabrika sapuna „Rivijera“ osnovana je 1926. i najstariji je objekat industrijske arhitekture u Kotoru. To je bila reperna tačka za dalji urbanistički razvoj tog dijela grada, formiranje radničkog kvarta i urbane kulture koja je aktuelna i u današnjem vremenu. Segmeti fabrike su dograđivani od 1926. do 1938. i nakon II sv. rata do 1965. Simbol donjeg dijela Škaljara je fabrički dimnjak „Rivijere“.

Stara termoelektrana je izgrađena 1948. u neposrednoj blizini Starog grada na rijeci Škurda, u gradskom kvartu Tabačina. Za godinu dana, na entuzijazmu poslijeratne obnove, izgrađena je TE, stavljena u pogon i u narednih nekoliko godina bila glavni energetski objekat u CG. Sa izgradnjom hidroelektrana u CG tokom 50-ih godina kotorska termoelektana je prestala sa radom. Iste godine formirano je i Preduzeće za izgradnju dalekovoda i trafostanica, kao i Preduzeće za proizvodnju i prenos elektične energije pod nazivom „Elektroboka“. Tako je Kotor postao glavni centar za proizvodnju i distribuciju elektične energije, koji je doprinio epohalnom projektu elektifikacije CG. Sličan objekat u Sloveniji, stara termoelektana u Ljubljani, zaštićena je kao kulturni, istorijski i tehnički spomenik i adaptirana je u kulturni centar namijenjen avangardnoj pozorišnoj produkciji i edukaciji u kulturi. To je primjer kako se jedan industrijski objekat može transformisati u kulturni centar visoke klase. Kompleks od oko 6.500m2 na kojem se nalazi zapušteni objekat stare kotorske elektrane koristi CEDIS. Dogovorom na relaciji Grad-CEDIS ovaj strateški prostor bi mogao da se prenamijeni za djelatnosti kulture i kulturne industrije.

Korak ka razvojnom scenariju

Čini se da je industrijska baština Kotora zapostavljena. Da bi Kotor postao crnogorska prijestonica kulture i značajan centar kulturnog turizma u Jadransko-jonskoj regiji neophodno je staviti u funkciju ključne objekte i komplekse industrijske baštine, kao što je Fabrika sapuna “Rivijera“ i kompleks stare elektrane na Tabačini. U kontekstu izrade PUP-a Kotora trebalo bi incirati izradu studija obnove i namjene za ključne objekte i komplekse industrijske baštine, kao što su ona naznačena u ovom tekstu. Kako je Vlada CG obrazovala Savjet za upravljanje Područjem Kotora sa ciljem promocije kulturnih vrijednosti i pokretanja inicijativa koje se odnose na Područje Kotora, sa ove adrese bi mogla da potekne inicijativa za revalorizaciju industrijske baštine i njeno korišćenje za kulturni razvoj.

Isto tako, veoma razvijena lokalna zajednica znanja iz ove oblasti bi mogla da doprinese osvješćavanju javnosti i generisanju kreativnih ideja oko njenog korišćenja.

Autor je politikolog

( Dragan Božović )