René Karl Wilhelm Johann Josef Maria Rilke rođen je u Pragu 1875.g., u Jundžiskoj ulici, a otac, Josef Rilke u malom mjestu Švabic u Češkoj. Majka Sophia, poznata kao Fia Rilke, rodila ga je od sedam mjeseci i krstila ga u Jindžiskoj crkvi. Danas se odatle ulica pruža jednim krakom na Vaclavski, drugim na Karlov trg.

Rodna kuća pjesnikova nije sasvim očuvana, ali ploča sa njegovim imenom visi petsto metara dalje, kamo su se roditelji preselili, na uglu Husove ulice i Bartolomejskog trga. Tu, i danas, demonstrira svoju punu snagu krčma Kod dobrog vojnika Švejka, gdje je Jaroslav Hašek započeo svoj straobalni roman posvećen pivu, sprdnji i ljudskoj gluposti. U susjedstvu se diže Bartolomejska crkva, gdje je služio reformator hrišćanstva, Jan Hus i došao na glavosječnu ideju socijalnog preusrojstva crkve koncem četrnaestog stoljeća.

Drugačiji je naglasak na vodi - kaže on u jednom od svojih soneta, i taj stih, govori, zapravo, o drugosti pjesnikove pojave u cjelini. I jeste drugačiji, on sam, pjesnik u ogledalu Praga (“pokršten Vltavom“, kako kažu Česi), gdje je rođen, i studirao, na Karlovom univerzitetu.

Rilke je drugačiji, prije svega, na dva polja saznanja - u jeziku, i u krvi svog srca. On je ignorisao tehnološku revoluciju svoga doba, da bi ostao sam među riječima, u govoru. Iz njemački govorećeg Pražanina Rilkea (German-Praguer Rilke), kako ga zove mlađi savremenik i sugrađanin, jevrejsko-njemački pisac Johannes Urzidil, progovorilo je „izolovano ostrvo njemačkog govora u Pragu, netaknuto dijalekatskim afektima iz provincija“ (J. Urzidil: There Goes Kafka, Detroit, 1968, 20).

Drugačije je Rilkeovo srce u odnosu na evropske pjesnike. Fascinirala ga je individualna savjest, ali nije bio opterećen moralom, nego je predao svoj duh disciplini govora i čistom pjesništvu kao Dante. Grofica Marie von Thurn und Taxis kaže da joj se često obraćao s molbom za izgovor Danteovih stihova posvećenih sinu Fridriha II:

Biondo era e bello e di gentile aspetto... (Plav bijaše, lijep i finih crta...)

U minornom govoru, on je moćan kao svijet kome pripada, a to je judeo-hrišćansko govorno ostrvo Prag, urbano u moru poseljačenog njemačkog, „nedirnuto provincijskim afektima jezika“.

Privilegija je posmatrati, i slušati, Rilkea u Pragu.

Praški krug

Formalno, on nije pripadao „užem Praškom krugu“, kao jevrejski pisci njemačkog jezika. U krug su pored ostalih ušli Franz Kafka, Oskar Baum, Felix Weltsch i Max Brod, od kojeg i potiče adjektiv uži, jer se tu ulazilo samo pošto neko izađe (češko-njemački pisac Ludwig Winder je primljen nakon Kafkine smrti 1924.g.)

Rilke nije mogao pripadati ovom krugu u formalno-članskom smislu (deceniju je stariji od pomenute četvorice osnivača kruga), ali ga istorija svrstava u širu prašku auru pored legendi praškog njemačkog govora: Gustava Meyrinka, Franza Werfela, Ernsta Weissa, Milene Jesenske, Paula Leppina i dr.

On obnavlja praški pjesnički genije njemačkog jezika, “netaknut provincijalnim afektima“, sa piscima koji su artikulisali moć minornih svjetova jezika na jednom polju krupnih (majornih) svjetova monarhije, nacije, kulture, povijesti.

“Imam neku vrstu instikta“, piše on grofici Von Thurn, „pa bih trebao da se čuvam od produktivnosti, jer duh u mene ulazi i opet izlazi tako oštro da osjećam kao da me kida na komade“ (Marie Thurn Taxisová: Rainer Maria Rilke v mých vzpomínkách, Prag 1997, 41.)

Minorni svjetovi vuku korijen od starih praških učenjaka, Jevreja, mistika i filozofa iz jevrejsko-njemačkog govora koji su se najvećma Čehom osjećali. „Kada čujem da neki germanofil napada jidiš“, kaže J. L. Borges, „ja pomislim da je jidiš samo narečje njemačkog, jedva zamrljano jezikom Duha Svetoga“.

Rilke u Pragu nije tikva bez korijena. Evo nekih velikih imena judeo-njemačkog govora koja mu prethode:

Reinmar von Zweter (1200-1248), dvorski pjesnik čeških kraljeva, posvećen zadatku da na dvor Pžemislovića njeguje visoku kulturu njemačkih rapsoda (Minnesäng). Ulrich fon Etzenbach (1250-1300), Danteov savremenik, Pražanin inače, prvi veliki njemački pjesnik, autor aleksandrijskog epa od 28.000 stihova u slavu Otakara II Pžemislovića.

Juda Lev ben Bezalel (1512-1609), slavni praški rabin, tvorac mitskog Golema. Gelasius Dobner (1719-1790), osnivače moderne češke kritičke istoriografije. Josef Dobrovský (1753-1829), prvak češkog narodnog preporoda.

Preteča gotskog romana Christian Heinrich Spiess (1755-1799); on se smatra i začetnikom senzacionalnog evropskog romana sa četvorotomnim djelom Životopisi luđaka (Biographien der Wahnsinnigen).

Karl Egon Erbert (1801-1882), bidermajerovski pjesnik i bömisch-patriota, koji se takođe osjećao Čehom i na čije motive je skladao njemački kompozitor jevrejskog porijekla Felix Mendelssohn. (Opet se spominjem Borgesa: “Moj judaizam je bez riječi, kao Mendelssohnova sonata“).

Među njima je i češko-njemački pisac Karl Borromäus Herlossohn (Prag 1804 - Lajpcig 1849), autor avanturističke proze Crnogorci (Der Montenegriner-Häuptling, njemačko izd. 1828, češki prevod 1899).

Oni tu nisu slučajnost, kao što ni mladi Rilke nije slučajnost u Pragu.

Njemački govor

Rilke je rodonačelnik moderne praško-njemačke književne riječi koja je proslavila Prag i njemački govor ovog mitskog grada u cjelini. Za života su mu se divili samo pisci, a kasnije svi čitaoci. Tek je bio iskočio iz dječačkih hlača, iz mitske ekstaze grada kad je primio genius locci. “Nasljeđe iz grba predaka, koje je Prag predao svojim pjesnicima, bila je mitska ekstaza“, kaže češko-američki germanista i češki disident Peter Demetz (René, Praške godine Rajnera Marije Rilkea, vidi Aula, Prag, 1998, 63).

Pjesnik se sprema za velika putovanja fizički i filološki. Volfgang Leppman, autor jedne od boljih mu biografija, otkriva da mladi Rilke uči italijanski u Firenci, studira istoriju u Berlinu a na putu u Rusiju, uz pomoć Lu Andreas-Salomé, on već pomalo čita u originalu Tolstoja i Turgenjeva. (W. Leppmann, Rilke, Bern and Münich 1981, engl. prevod Njujork 1984, 84.)

Mladi pjesnik je raširio zarazni miris putovanja, miris života kroz putovanje, još u svojoj Knjizi slika, u beskompromisnoj kinetici sa ciljem da se katalogizuje pustinja koju valja preći (citati iz Rilkeove poezije u prevodu Branimira Živojinovića: Lirika, Prosveta, Beograd, 1968):

Ma ko ti bio: kroči u predvečerje iz sobe svoje, gde znaš svaki kut; ma ko ti bio: poslednja uz put tvoja je kuća, a iza nje: bezmerje.

Kao mlad pjesnik upoznao je Tolstoja, u Rusiji (1897), ali prilikom posjete Jasnoj Poljani jedva da je progovorio sa njim koju riječ, samo je slušao staru budalu kako osporava tvrdnju pjesnikinje Lu Salomé da budućnost čovječanstva počiva u sintezi zapadnog intelekta i „ruske duše“.

Lu Salomé je, inače, posebna kapitola: ona je stvorila Rilkea, a počela je svoju zamisao tako što mu je pofrancuženo René izmetnula u veoma njemačko ime Reiner. Za takvu ženu je malo reći ljubavnica.

No, vratimo se ozbiljnim stvarima: nipošto, odvratio je stari pisac, sklanjajući bradu šakom na drugu stranu. Ruskom mužiku je neophodna prosvećenost, gospođo, a ne da produbljava zaostalost tako što se mistično bavi vlastitom „dušom“.

Ipak, Rilkeu se urezala u srce i pamćenje za čitav život „duga noć“, i ono uskršnje „Hristos voskrese!“, dok se iz hiljada grla oziva „Vaistinu voskrese!“ (Donald A. Prater, Ringing Glass, Oxford University Press, 1986, 74).

Evropstvo, težnja ka evropstvu, izvuklo je mladog Rilkea iz praških mitskih hlača, primjećuje Peter Demetz, i sam, uostalom, „spoljašnji emigrant“, kako Česi nazivaju svoje pisce koji su primorani bili otići iz zemlje ali zemlju nikad nisu otpustili iz srca. Ladislav Nezdařil upoređuje momentum emigracije Rilkeovog biografa 1948. godine sa pjesnikovim slučajem, pola stoljeća ranije, i dolazi do zaključka da se iz nekih gradova, naprosto, mora pobjeći u neko doba života i pod nekim gadnim okolnostima. „Nakon februara 1948. Prag mu se činio isto tako beznadežan, uskogrud i bez radosti kao Prag mladog Rilkea“, kaže Nezdařil za Demetza. „Dva mjesta gdje je on mogao izraziti svoj dar (Akademija nauka i Karlov univerzitet) bila su nepristupačna iz razloga ideoloških i političkih.“

Veze i diskrecije

Poznanstva, diskrecije i pisma, pisana u tami čula i originalnih ideja obilježila su život i pjesništvo:

Ja volim moga bića polutminu/ Što daje mojim čulima dubinu.

Naslovi sugerišu poznanstva i veze, ruku koja piše i odgovor koji ona očekuje. Jezik i recepcija - minorni su to Rilkeovi svjetovi, koje je uzvisio (ne vrednosni, nego komparativni minoritet: sužavanje svijeta na suštinu svoga bića). Iz praške inspiracije su nastala djela: 1) Soneti Orfeju (Sonette an Orpheus); 2) Zapisi

Malta Lauridsa Briggea (Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge); 3) O ljubavi i smrti korneta Christopha Rilkea (Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke, koje je, inače, preveo na češki moj profesor njemačke književnosti Ludvík Kundera: Píseň o lásce a smrti korneta Kryštofa Rilka, Praha, Naše vojsko 1958); 4) Pisma mladom pjesniku (Briefe an einen jungen Dichter) i dr.

Duh Praga kod njega krasi ljepota pisama i epistolarija, što nije puki kvantitativni skup subjektiviteta, utisaka i sudova već živi dah. Rilke se dopisivao dugo sa André Gideom, Stefanom Zveigom i Borisom Pasternakom. Alan Sheridan, u svojoj monumentalnoj biografiji André Gide, fino dovodi u vezu piščeve uspomene sa Rilkeom, groficom Marie von Thurn und Taxis, u čijoj vili kod Trsta su napisane Devinske elegije i savremenicima, pjesnikom Appolinaireom i američkim piscem a japanskim učenjakom Lafcadiom Hearneom (Ibid., Cambridge, 1999, 271).

Šta je pismo, minorna aura pisma - šta je to u odnosu na veliku (majornu) auru života i još širu, majorniju, auru teksta? Šta lično pismo znači za stare pisce, govor, vrstu govora i glasa, šta lično pismo prenosi u stilu starih epistolarnih majstora? Toliki pisci i čitaoci, uostalom, slažu se da je Rilke ostvaren možda najviše u ljubavnim i pjesničkim epistolama.

“To što pismo ipak nije izgubilo kulturnu reputaciju, i što su čak na kraju devetnaestog vijeka pisci branili svoje pismo od novih tehničkih medija, na koje je gledano odozgo zbog površnosti, može se opravdati na prvi pogled rastućim respektom prema istini i autentičnosti“, kaže Reiner Stach u svojoj opsežnoj biografiji Kafka, godine odlučivanja u kojoj govori o Praškom krugu (Reiner Stach, Kafka, Die Jahren der Entscheidungen, S. Fischer, Frankfurt, 2002, 181).

Uostalom, zar se Praški krug nije proslavio upravo preko epistolarnih veza - Kafka je pisao Maxu Brodu i Oskaru Baumu pisma, svakog božjeg dana, a sva trojica su živjela u susjedstvu ni kilometar. Pisao je Mileni Jesenskoj manijakalno, lud od oboje, od ljubavi i od pisama, ali se po tonu vidi da on samo pjesnički tekst smatra pozvanim za otkriće ludila i ništa drugo.

Prag: to je pismo, tekst, knjiga, pa i danas, kad kročim u taj grad, doživim ga kao prije trideset sedam godina kad sam tu korijen pustio, i činilo mi se da nije sagrađen od cigle, nego nagrivnjen slovima, ubačen u kuverat i poslat na adresu nekog Boga. „Pismo je tada bilo u emfatičnom smislu izraz; postalo je posrednik koji osvjedočava subjektivitet. Prijeteći nestanak kulture privatnog pisma odslikava pad izražajnih sposobnosti i, na kraju krajeva, pad same subjektivnosti - stav je koji vrlo odlučno zauzima Adorno. Ova teza ni u kom slučaju ne objašnjava zašto su takve pojave kao Kafka, Tomas Mann, Rilke i Hermann Hesse posvetili znatan dio svog života beskonačnoj korespondenciji, čak i u znaku često iluzornih očekivanja.“ (R. Stach: Kafka, Die Jahren...prev. GČ).

( Gojko Čelebić )