Dvostruka prijetnja za liberalnu demokratiju

U ove naše dane mnogo se govori o krizi liberalne demokratije. Predsjedništvo Donalda Trampa, Bregzit u Velikoj Britaniji, izvorni uspjesi drugih populista u Evropi - sve to naglašava prijetnju koju stvara “neliberalna demokatija” različitim oblicima autoritatrne politike koja ima opšte izbore, ali malo uvažava principe vladavine zakona ili prava manjina. Ipak, mnogi analitičari primjećuju da neliberalna demokratija - ili populizam - nije jedina politička prijetnja.

Liberalna demokratija slabi i usljed tendencije da se akcenat stavlja na “liberalizam” na štetu “demokratije”. U toj raznolikosti političkog ustrojstva, organi vlasti su oslobođeni demokratske odgovornosti zahvaljujući masi ograničenja koja sužavaju spektar odluka koje mogu biti donesene. Politiku određuju birokratski organi, autonomni regulatori i nezavisni sudovi ili je ona nametnuta izvana preko upravljanja globalnom ekonomijom.

U novoj i vrlo važnoj knjizi “Narod protiv demokratije” politički teoretičar Jaša Monk naziva taj tip režima - simetrično sa neliberalnom demokratijom - “nedemokratskim liberalizmom”. Monk primjećuje da su naši politički režimi već odavno prestali da funkcionišu kao liberalne demokratije i sve više liče na nedemokratski liberalizam.

Evropska unija, po svemu sudeći, predstavlja vrhunac ovog trenda. Formiranje zajedničkog tržišta i monetarna unifikacija u uslovima odsustva političke integracije zahtijevali su delegiranje političke vlasti preko tehnokratskih tijela - Evropske komisije, Evropske centralne banke, Evropskog suda. Odluke se sve češće donose daleko od društva. I mada Britanija nije čak ni bila članica eurozone, u pozivima pristalica Bregzita “da se vrati kontrola” izraženo je ono isto nezadovoljstvo koje osjećaju mnogi birači u Evropi.

U SAD ne vidimo ništa poput toga, ali zbog sličnih tendencija mnogi Amerikanci su počeli da osjećaju otuđenost od vlasti. Kako piše Monk, politika je ostala po strani i pod kontlom je bućkuriša koju čine razna regulatorna tijela s njihovim skraćenicama, od Agencije za zaštitu životne sredine (EPA) do Uprave za kontrolu kvaliteta hrane i lijekova (FDA). To što nezavisni sudovi koriste svoja ovlašćenja sudske revizije radi širenja građanskih prava, reproduktivne slobode i sprovođenja mnogih drugih društvenih reformi, naišlo je na neprijateljstvo značajnih segmenata stanovništva. A organe vlaste globalne ekonomije, kojom se upravlja pomoću međunarodnih mehanizama, na primjer, Svjetsku trgovinsku organizaciju (WTO) ili Sjevernoamerički sporazum o slobodnoj trgovini (NAFTA) mnogi smatraju suprotnim interesima običnih radnika.

Vrijednost Monkove knjige je ta što ona naglašava značenje oba termina koja čine shvatanje liberalne demokratije. Potrebna su nam ograničenja političke vlasti kako većini (ili onima koji su na vlasti) ne bi bilo omogućeno da narušavaju prava manjine (ili onih koji nisu na vlasti). Ali istovremeno nam je potrebno da državna politika reaguje na ono čemu biračko tijelo daje prednost i da bude odgovorna pred njim.

Liberalna demokratija je po prirodi krhka, zato što joj njeni sastavni elementi ne dozvoljavaju da stvori prirodnu političku ravnotežu. Kada elita ima dovoljno snage, onda je malo zainteresovana za pažljiv odnos prema željama ostatka društva. A kada se mase mobilišu i traže moć za sebe, njihov konačni kompromis sa elitom rijetko dovodi po pojave održivih mehanizama zaštite prava oni koji nisu imali predstvanika za pregovaračkim stolom. U rezultatu, liberanoj demokratiji je svojstvena tendencija da klizne ka jednoj od svojih iskvarenih verzija - neliberalnoj demokatiji ili nedemokratskom liberalizmu.

U članku “Politička ekonomija liberalne demokratije”, koji smo zajedno napisali Šarun Mukanda i ja, analizirane su osnove liberalne demokratije kroz termine slične onima koje koristi Monk. Mi naglašavamo da društva potencijalno mogu biti podijeljena iz dva razloga: podjela zbog identiteta razdvaja manjinu od etničke, religiozne ili ideološke većine, i podjela zbog nivoa bogatstva koja bogataše suprotstavlja ostatku društva.

Dubina i karakter širenja tih podjela određuje vjerovatnoću pojave različitih političkih režima. Vjerovatnoća pojave liberalne demokratije je, s jedne strane, ograničena neliberalnom demokratijom, a s druge strane time što mi nazivamo “liberalnim autoritarizmom”; sve zavisi od toga ko ima prednost - većina ili elite. Okviri koje smo postavili pomažu da se naglasi slučajnost okolnosti u kojima se javlja liberalna demokratija.

Na zapadu je liberalizam prethodio demokratiji: podjela vlasti, sloboda govora, vladavina zakona postojali su prije nego što su se elite saglasile da prošire prava građana i potčine se vlasti naroda. Ipak prijetnja “tiranije većine” ostala je glavni uzrok zabrinutosti elite i zato su se u SAD, na primjer, protiv nje počeli boriti pomoću pažljivo razrađenog sistema kontrole i ravnoteže koja na dugi period efikasno paralizuje izvršnu vlast.

U zemljama u razvoju narodna mobilizacija se dešavala na fonu odsustva liberalnih tradicija ili prakse. Zato je liberalna demokratija ovdje rijetko postala održiva. Kao jedini izuzeci čine se relativno egalitarne i veoma jednorodne nacije-države, slično Južnoj Koreji, gdje nema vidljivih socijalnih, ideoloških, etničkih ili jezičkih podjela koje bi mogle da koriste autoritarne vođe bilo koje vrste - neliberalne i nedemokratske.

Razvoj događaja u Evropi i SAD omogućava nam da izvedemo neprijatni zaključak da je, možda, liberalna demokratija u tim zemljama privremena pojava. Žalimo zbog krize liberalne demokratije, ali hajde da ne zaboravimo da antiliberalizam nije jedina opasnost koja joj prijeti. Moramo tražiti puteve da zaobiđeno skrivene zamke krnje demokratije.

Autor je profesor međunarodne političke ekonomije u “Džon F. kenedi”, Školi za upravljanje Univerziteta Harvard

Copyright: Project Syndicate, 2018.

( Dani Rodrik )