Struka

Ovih dana se aplaudira pripadnicima medicinske struke u znak podrške i zahvalnosti za napore koje ulažu i za rizike koje preuzimaju radi opšteg dobra. Ko se ne bi složio da ovim ljudima treba iskazati zahvalnost zbog vanrednog učinka koji pružaju. Još više bih se složio da smo to isto zdravstvo mnogo više podržavali i mnogo manje devalvirali godinama unazad. Nije normalno da jedan ljekar specijalista ima mjesečna primanja manja od nekog običnog službenika u finansijskom sektoru čiji radni angažman nema ni posebnu stručnu ni bilo koju drugu složenost. Tu nema pravde.

No, ljekarska struka nije tema ovog teksta već moja, ekonomska struka. Njoj se sigurno neće nikada masovno aplaudirati u znak podrške iz prostog razloga što to ne zaslužuje i što vjerovatno nikada ni neće zaslužiti ako stvari ostanu kakve jesu. Ali zašto je to tako? Zašto je ekonomska struka toliko devalvirana i predmet tolikog opserviranja od strane velikog broja ljudi koji nijesu ekonomisti, pa čak i kad imaju akademske titule iz oblasti ekonomije. Jedan od razloga i leži u promjenama sistema visokog obrazovanja od prije dvadesetak i više godina kada su, zarad kratkoročne koristi i izgradnje karijera pojedinaca, tadašnji rukovodioci Ekonomskog fakulteta i Univerziteta dozvolili da postdiplomske studije iz ekonomije pohađaju i previše lako završavaju, čak do doktorskih titula, ljudi koji nijesu bili neki studenti ili uopšte nijesu studirali ekonomiju. Kada sam završio ekonomski fakultet 1987. godine, postdiplomske studije nije mogao upisati niko ko nije imao određeni nivo prosjeka ocjena, ko nije bio istaknuti student sa talentom i željom za dubljim saznanjima i spoznajma. Zbog gubitka kriterijuma selekcije i znanja za bavljenje ekonomskom naukom magistri i doktori ekonomskih nauka postali su ne samo loši studenti ekonomije, već mnogi neekonomisti koji od ekonomskih disciplina ne poznaju ni usvojenu terminologiju i pojmove, a kamoli šta više. Ovo samo zato da bi, zbog izostanka bilo kakve kritičke ekonomske svijesti, mogli da ljube skute svojim mentorima i da se prenemažu od ushićenja nad njihovim kvazi ekonomskim mudrovanjima, obično preuzetim od mnogo pametnijih i mnogo školovanijih ekonomista razvijenog zapadnog svijeta. Tako smo izgubili i naučne ekonomske institucije, u pravom smislu, jer priučeni ekonomisti koji ne samo što nijesu stekli opšta znanja, nijesu ni boravili u „ekonomskim laboratorijama“ (čitajte segmentima privrede) da usvoje neku praksu i ne mogu da se bave ovom naukom dalje od prepisivanja. Ekonomske teme o kojima se neekonomski diskutuje, ili još gore - donose odluke su brojne. Jedan klasičan primjer o kome se danas dosta diskutuje je opravdanost izgradnje autoputa. U SFRJ je postojao zakonodavni okvir za izradu investicionih projekata, po svjetski priznatim metodološkim pristupima, pa je svaki subjekt koji ulazi u određene investicione aktivnosti morao da izradi investicioni projekat, čiji sastavni dio je bila ekonomsko-finansijska analiza u skladu sa tim zakonodavstvom. A šta imamo danas? Nema ekonomske analize kao podloge za bilo kakvu raspravu, već se zaključuje samo pustim teoretisanjem ili logičnim nagađanjem.

Danas novinari, opravdano, postavljaju pitanja tipa: „Đe su ti ekonomisti, ne možemo puškom da ih nađemo. Kao da su se u mišiju rupu zabili”. Stalno se javljaju isti da nešto komentarišu i uglavnom su to ili apologetski komentari potezima donosioca ekonomskih politika i mjera, ili su to potpuno kritički tonovi prema donesenim ekonomskim politikama, ali u najvećem broju slučajeva, čast izuzecima, bez utemeljenih analiza i dubljih stručnih opservacija. Prirodno je što novinari zahtijevaju objektivne i utemeljene odgovore struke, ali za takve odgovore je potrebno uložiti ozbiljne stručne napore u prikupljanju, sortiranju, produkciji i analizi podataka. Ti napori imaju svoju veliku cijenu koja se mora platiti. Pravi ekonomista nikada neće diskutovati o pojavama, ekonomskim politikama bez analiza i ekonomskog modeliranja. Doista diskutovati se može na bazi ekonomsko teorijskih okvira koji su tako različiti i ipak samo okviri, bez uvažavanja specifičnosti nekog polja ekonomije ili specifičnih pitanja koje nosi neki problem. Mi nemamo stručne i naučne institucije koje se razvijaju i finansiraju da budu nezavisne i objektivne u oblasti ekonomije. Nemamo ni razvijene i centralizovane baze podataka, a bez relevantnih inputa nema ni valjanih izlaznih rezultata. Brojna esnafska udruženja formirana iz različitih ekonomskih oblasti (menadžmenta, računovodstva, revizije, bankarstva, turizma i sl.) najčešće su vođena i usmjeravana ne kao bastioni struke već kao eksponenti politike. Politika je tako potpuno preuzela ekonomiju. Nije to od juče ali je, pomalo apsurdno, sve gore.

U socijalističko samoupravno vrijeme ekonomisti su se žalili na veliki uticaj politike. Danas se više i ne žale, to je postalo prirodno stanje u kome bi svaka objektivna ekonomska kritika bila prokužena kao opoziciona, a svaka neobjektivna ekonomska apologetika bila nagrađena u zavisnosti od rječitosti eksponenta te apologetike i njegove političke aktivnosti. Zato dobar, a to znači objektivan i u struci utemeljen, ekonomista i ne može biti lako raspoloživ za javne nastupe jer bi to zahtijevalo veliku žrtvu bez jasnog odgovora kome se ta žrtva podnosi. Javnosti? Struci? Ponovo jedan primjer. Makroekonomija kao oblast. To je sublimacija ekonomskih znanja i specijalnosti, jer se makroekonomske veličine i indikatori agregiraju iz velikog broja mikroekonomskih veličina i indikatora. Jedini ispravan odgovor na uticaj neke makroekonomske neravnoteže jeste: „Zavisi“. To onda traži posebna objašnjenja i povezivanja kretanja jer je makroekonomskih zavisnosti mnogo, plus nepoznanice u vezi parametara ponašanja. Tipičan primjer je odnos prema promjenama rasta BDP-a pri čemu se zaboravlja osnovna lekcija da je to indikator rasta, a ne razvoja neke ekonomije. Slušamo hvalisanja sa rastom BDP-a, a u isto vrijeme imamo snažan pad spoljnotrgovinskog deficita, i rast zaduženosti što su mjere naše konkurentnosti u odnosu na svijet. To vam dođe isto kao da ste u doba epidemije zaraženi kao gojazna osoba bez velike kondicione spremnosti i imuniteta. Govori se o uticaju epidemije na ekonomiju u suženim vizurama lične i javne potrošnje, te pada prometa u ključnim sektorima bez razmišljanja o uticaju na novčanu masu (koju mi ne kreiramo kroz monetarnu politiku i koju ni ne procjenjujemo), što smatram velikim problemom. Bez odnosa monetarne i realne ekonomije preko promjena kamatne stope, bez podataka o uticaju na neto obrtne fondove i sistemsku likvidnost, bez temeljitih sektorskih i međusektorskih analiza, bez makroekonomskog modeliranja sa velikim brojem endogenih varijabli i jednačina i modifikovanim istorijskim serijama i sl.

Vrijeme sve više daje za pravo velikom francuskom ekonomisti i teoretičaru Klodu Bastiatu koji je sredinom XIX vijeka ustvrdio da postoji samo jedna razlika između dobrog i lošeg ekonomiste: „Loš ekonomista svoja uvjerenja bazira na vidljivom, dok dobar ekonomista uzima u obzir oba aspekta, onaj vidljivi i onaj koji valja predvidjeti. Ova razlika donosi različit rezultat. Loš ekonomista prihvata mali benefit iako iza njega može nastupiti veliko zlo, dok dobar ekonomista prihvata veliku korisnost u budućnosti po cijenu rizika malog sadašnjeg zla ili štete“. U toj misli leži ključna razlika u kvalitetu izjašnjavanja ekonomista. Ekonomija ne može samo projektovati budućnost na osnovu prošlosti, jer je prošlost samo indikator razmišljanja pri projektovanju budućnosti. Da ste prije samo tri meseca nekome u našem bankarskom sektoru rekli da u stresna testiranja operativnih i drugih rizika uključi vanredni događaj epidemije ovih razmjera, oni bi vam se smijali. Sva stresna testiranja prije 2007. godine na razvijenim finansijskim tržištima, koja su tada tretirana kao malo vjerovatna, pokazala su se kao više nego realna i nadmašena u kasnijim dešavanjima. Danas u ekonomskim analizama i predviđanjima i kada nešto projektujete u normalnim i očekivanim uslovima morate razmišljati i kalkulisati o nenormalnom i neočekivanom. Stara je dilema da li je ekonomija egzaktna nauka. Prirodne nauke će vam, najčešće, reći da nije, a pripadnici drugih društvenih nauka da jeste. Istina je da je ona djelimično egzaktna nauka onoliko koliko ne mora da barata sa parametrima ljudskog ponašanja. Stoga će ostati djelimično nauka, a djelimično neobjašnjiva intuicija, umješnost ili čak umjetnost raspolaganja informacijama, polje poželjno za svačije eksponiranje i pametovanje, kao fudbal, recimo. U krizi nam posebno treba struka u koju treba ulagati i koju treba razvijati kroz institucije. Zato aplaudiram zdrastvenoj struci jer se održala kao struka i treba da joj aplaudirati djelima kada ova epidemija prođe, a zviždim na našu ekonomsku struku jer je odavno prestala biti struka za poštovanje, uz čast izuzecima koji potvrđuju pravilo. Autor je konsultant iz oblasti ekonomije

( Dr Goran Knežević )