Ljubav u doba korone

Naslov ovog zapisa nalazi izvorište u popularnom romanu “Ljubav u doba kolere” latinoameričkog pisca Gabrijela Garsije Markesa. Značenje četvrte riječi naslovne sintagme romana zamijenjena je riječju koja takođe označava epidemiju što u obliku koronavirusa hara svijetom odnoseći svakodnevno mnogobrojne žrtve.

Problem zaraze opsesivno zaokuplja savremeni svijet. Tako se mračnom asocijacijom naslov djela slavnog pisca “magičnog realizma” na bizaran način povezuje sa nadrealističkim djelom “Ljubavnici” belgijskog umjetnika Rene Magrita.

Višestruko zanimljiv i zagonetan Magritov slikarski svijet, svijet, dalijevski kazano “konkretne iracionalnosti” koji predmete vidi i postavlja izvan uobičajenih, konvencionalnih konteksta, ima nadrealističku genezu još od Lotreamonovih “Maldororovih pjevanja”.

Čuvena rečenica “ukletog pjesnika” iz šestog pjevanja spomenute knjige: “Lijep kao slučajan susret kišobrana i šivaće mašine na stolu za seciranje” gotovo je literarni predložak tipične magritovske slikarsko filozofske poetike. Način njegovog slikanja, realističko klasičnom tehnikom efektima takozvanog “varanja oka” (trompe l oleil) samo potencira uvjerljivost i uvećava sugestivnost prikazanog. Kompozicije nadrealističkog slikara, koje su, čini se, življe, inspiratvnije i uticajnije danas, nego u vremenu kad su stvarane, karakteriše ironična poetičnost, nadrealnost stvarnog, apsurdna zavodljivost, istančana bizarnos. Slika o kojoj je ovdje riječ (naslikana 1928 godine), nosi jednostavan naziv “Ljubavnici”. Ova jednostavnost naziva djela ima dvostruki učinak na promatrača slike. Par je prikazan u času ljubljenja. Ali ono što zbunjuje i stvara nelagodan osjećaj kod gledatelja slike jest da su neznanim likovima prekrivena lica svijetlim platnenim gusto tkanim maramama. Neprepoznatljivost fizičog karaktera likova je ono što zbunjuje i istovremeno privlači našu nelagodnu radoznalost. Glave neznanaca su postale bezlična lica, nabrane platnene maske. Ti “likovi” su nalik jedan drugom stopljeni u svom strasnom ljubavnom dodiru.

Kako je napisao Umberto Eko umjetničko djelo predstavlja “otvorenu formu” što znači da pristupi i objašnjenja prikazanog mogu biti sasvim različiti odnosno da formalno simbolička dimenzija djela, njegovo značenje, za svakog promatrača može biti posebno percipirano. Kako, dakle danas, nakon devedeset dvije godine od nastanka Magritove slike, savremeni promatrač sagledava to djelo, isčitava njegovo moguće značenje u specifičnim okolnostima stanja društva usljed pandemije korona virusa? Kakvim mu se to djelo može učiniti i kako ga može doživjeti?

Iako je Magritova umjetnička strategija posebno izražena u davanju naziva svojim kompozicijama, naziva koji najčešće zbunjuju promatrača ali i produbljuju njihovu enigmatičnost, slikar je znao s učtivom ironijom reći: “Vi imate više sreće nego ja”, misleći da drugi bolje razumiju i objašnjavaju njegove slike od njega samog. Međutim slavni će slikar ipak zapisati “naslovi se biraju na takav način da onemogućuju smještanje mojih djela u dobro poznato područje, što bi misaoni automatizam zacijelo učinio zbog izbjegavanja uznemirenosti”. A Magritovi “Ljubavnici” upravo to čine - uznemiruju. Zaljubljeni par vidimo u intimnom odnosu. Stoje u nekom nedefiniranom prostoru, u nekoj sobi različito obojenih zidova. Enterijer te prostorijie je tek toliko naznačen da efektno stvori dojam o intimnosti radnje protagonista te istovremeno da kod promatrača slike izazove doživljaj jezovite osamljenosti anonimnog para.

Muškarac je otmeno odjeven, crni sako, bijela košulja i crna kravata. Ženina haljina je naslikana u svjetlijoj boji crvenkasto smeđe nijanse s značajnim detaljem otkrivenog ramena.

Taj je detalj dovoljan, iako nenametljiv, da diskretno unese osjećaj erotskog u bizarnoj intimi obuzetog para. Na prekrivenim licima ističu se njihovi profili. Poljubac zaljubljenih preko tkanine, dodir je bez živog neposrednog dodira usana. Tako naslikan poljubac kao kakva snovita, nastrana nadrealistička stvarnost, radikalno mijenja svoje značenje kada sliku posmatramo u današnjim društvenim okolnostima. Aktuelnost ovog Magritovog djela upravo se potvrđuje stvarnošću pandemije korona virusa. Stoga prikazani likovi mogu biti bilo ko, i bilo gdje na svijetu, danas i ovdje, hic et nunc, i današnji se čovjek na simboličan način može takođe identifikovati s prikazanim neznancima. Danas živimo stroge mjera opreza. Zahtijeva se od nas izvjesno rastojanje od drugih, savjetuje izbjegavanje kontakata, korištenje zaštitnih maski i zaštitnih rukavica, obavezna dezinfekcija upotrebnih predmeta... sve to pomalo postaje pogodno tlo za razmnožavanje paranoje.

Posebna opasnost ovog virusa jest u tome što čovjek može biti zaražen a da pritom nema tipične simptome zaraze. Takva spoznaja stvara psihičku opterećenost i nesigurnost. Odražava se posebno na onu osnovnu čovjekovu potrebu za neposrednim kontaktom sa srodnim mu bićem. Postepeno strah opterećuje njegovo življenje. Čovjek se osjeća frustriranim. Ta će frustracija zasigurno ostaviti trajne posljedice na njegovu svijest, jer rizik intimnog kontakta u novonastalim okolnostima može imati ozbiljne posljedice. Par koji planira porodičnu zajednicu suočen je s potencijalnom opasnopšću. Kovid-19 onemogućava i razara odnose među pojedincima i društvu u cjelini. Procesi slobodnog življenja uslovljeni su danas kulturom socijalne distance. To je u suprotnosti s temeljnom pretpostavkom čovjekovog ustrojstva kao društveno slobodnog bića. Stoga potreba za bliskim kontaktom u novonastalim uslovima postaje sve izraženija. Sve neophodnija.

Magritovi “Ljubavnici” u kontekstu aktuelnog problema bolno svjedoče o ljudskoj potrebi bliskog, emotivnog kontakta, potrebi za izražavanjem ljubavi, za neposrednim tjelesnim dodirom što zaljubljena bića uznosi u njihovoj obuzetosti strastima i “prohtjevima puti.”

Prekrivenim glavama neprozirnom tkaninom, ljubavnici su spriječeni da ljubljenjem ostvare ono što se naziva najintenzivniji ljubavni trenutak, onu po Frojdu “emotivnu hranu i bliskost” koju po bečkom dotoru daju usta kao “simbol spolnosti”. Zato Magritova slika izražava dirljivu tragičnost u atmosferi mučne intime zaljubljenih. Neznanci na slici nevidljivi su jedno za drugo. Mogu osjetiti samo dah uzbuđenja preko gustog platna tkanine, dodir tijela preko odjeće. “Ljubavnici” su spojeni u svojoj razdvojenosti.

Možemo li ove Magritove imaginarne likove u izvjesnom smislu vidjeti kao moderne tragične ljubavnike Romea i Đulijetu? Možemo više nego likove Florentina Ariza i Ferminu Dazi, junake Markesovog romana “Ljubav u doba kolere”. Jer Likovi istoimene Šekspirove drame potvrđuju snagu ljubavi uprkos netrpeljivosti i mržnji njihovih familija Monteki i Kapuleti, moćnih uglednika iz Verone. Radnja se odigrava u Italiji, što u ovom kontekstu tumačenja jedne nadrealističke slike, renesansnu dramu aktuelizuje pod drugačijim, mračnim akcentiranjem pandemije koronavirusa koja u spomenutoj zemlji ostavlja fatalne učinke.

Za razliku od Šekspirovih tragičnih ljubavnika koji smrću nadilaze nametnute zabrane, Magritovi ljubavnici svojoj nedaći prkose na drugačiji način. Odupiru se nagonskom snagom bića smrtonosnom virusu koji sprečava njihovo istinsko sjedinjenje. Sprečava da u potpunosti osjete jedno drugo u njihovom ljubavnom zanosu. Oni se neće ni ubiti niti ispiti otrov kao što to čine Romeo i Đulijeta. Magritovi “Ljubavnici” ostaju sjedinjeni, ali umiru živeći između potrebe i nemogućnost da svoju ljubav u potpunosti ostvare.

( Dimitrije Popović )