Geopolitika i Zapadni Balkan: Slabi li uloga EU

Nakon gotovo decenije dominantnog uticaja i uloge koju je EU imala na Zapadnom Balkanu (ZB), u posljednje dvije godine je evidentan porast interesovanja nekih starih, ali i novih država koje žele da učvrste svoje prisustvo u regionu. Rusija, Turska, zalivske zemlje, i naročito Kina, pokušavaju podjednako da politički i ekonomski uspostave svoju geopolitičku poziciju i iskoriste skorašnje krize kroz koje je EU prolazila (i kroz koje i dalje prolazi). Iako sve države u regionu teže članstvu u EU, njena nedovoljna podrška i nedostatak posvećenosti reformama doveli su do nazadovanja demokratije na ZB. Hvatajući se u koštac sa svojim nagomilanim problemima, EU je skrenula pažnju sa ZB, što sada pokušava nadomjestiti novim instrumentima za praćenje reformi. Strategija o kredibilnoj perspektivi ZB, usvojena 6. februara, označava novu prekretnicu u procesu proširenja, jer je u njoj navedena hitnost potrebe za dalekosežnim reformama, ne samo tehničke već suštinske prirode. U Strategiji je istaknuta 2025. kao potencijalna godina pristupanja Crne Gore i Srbije, ali to nije “obećana” godina, već samo indikativan okvir ukoliko sve reforme i obaveze iz procesa pregovora budu sprovedene do tada. Takođe, Strategija se može smatrati odgovorom EU na ponovno buktanje geopolitike i sve veću zainteresovanost drugih država za ZB. Otvoreni prostor za djelovanje drugih aktera, koji su (ne i nužno) doveli do ekonomskog rasta i izdašnih projekata, takođe je doprinio nazadovanju demokratije odnosno vrijednosti i principa vitalnih za članstvo u EU.

Nakon turbulentnih 90-ih, region je napravio zaokret ka zapadu. Kao jedan od tzv. rubova, Balkan je tokom vjekova bio pod udarom raznih carstava i država, da bi u posljednje dvije decenije, u unipolarnom svijetu, postao još jedno uporište uticaja zapadnih demokratija, naročito SAD. Iako su SAD postajale vojno i politički veoma prisutne u regionu, EU je prepuštena uloga garanta mira, stabilnosti i prosperiteta u regionu, vrijednosti koje su zajedničke za ova dva aktera. I zaista, sve države regiona su u EU vidjele poželjan okvir za konsolidovanje i razvoj demokratije. Međutim, kako se ova nadnacionalna organizacija počela suočavati s ozbiljnim unutrašnjim problemima (Bregzit, migrantska kriza, kriza eurozone, Grčka, nezaposlenost...) postalo je jasno da će ZB sve više biti prepušten sebi tokom izuzetno zahtjevnih reformi u procesu integracije, što je ujedno i dovelo do autokratskih težnji, nepoštovanja vladavine prava i ljudskih prava. Taj vakuum, koji je EU ostavila tokom druge decenije 21. vijeka, doveo je do povratka geopolitike na velika vrata, te ne čudi što većina najvažnijih ekonomskih projekata, kao i direktnih stranih investicija, dolaze iz drugih zainteresovanih država, a ne EU članica.

Pošto je, makar po pisanju ruskih medija, Rusija izgubila „bitku“ za korišćenje luka, ali i za ostvarenje dugoročnih ekonomskih ciljeva, u CG ili Albaniji, Srbija predstavlja gotovo posljednje uporište ove države u regionu. Rusija ulaže značajna sredstva u srpsku vojsku, infrastrukturu, poljoprivredu; trgovinska razmjena je na istorijskom nivou, a novi projekti kao što je dopremanje gasa, način su na koji Rusija i dalje želi da održava svoje interese na ZB. Istovremeno, ruska želja da utiče na evroatlantske integracije ZB je evidentna. Rusija će pokušati da ostane prisutna u regionu, tragajući za eventualnim daljim neuspjesima EU i američke politike na ZB. Zajednička istorija, kulturne i religijske veze i vrijednosti daju za pravo Rusiji da pokuša da ostane relevantna u regionu ZB, budući da su se države kroz istoriju mijenjale, ali su zajednički interesi opstajali.

Kina, makar do sada, nije iskazala težnje za širenjem svoje političke ideologije, ali je zato kroz ogromne infrastrukturne projekte i povoljne kredite uspostavila snažan ekonomski uticaj. Iako “One Belt, One Road” inicijativa površinski djeluje kao gigantski ekonomski poduhvat, ona je više geopolitički projekat čiji cilj predstavlja uspostavljanje kineskog uticaja u Evroaziji i učvršćivanje uloge nove supersile u sve više multipolarnom svijetu. Kina, i pored nezainteresovanosti za unutrašnje poslove država ZB, kroz trgovinske sporazume i projekte - kao što su autoput Bar-Boljare, pruga Beograd-Budimpešta, energetski projekti u BiH, kao i kupovina aerodroma u Tirani - ostvaruje svoj cilj da ostavi opipljiv trag koji joj garantuje uticaj na duže staze.

Turska, kroz jačanje ekonomskih i kulturnih veza, pokušava da osnaži svoju ulogu, na osnovu mnogobrojnih aranžmana, kao i kroz izgradnju i renoviranje kulturnih i religijskih objekata. Zalivske države, od kojih prednjače Ujedinjeni Arapski Emirati i Saudijska Arabija, takođe vide interes na ZB. Saudijska Arabija je više fokusirana na jačanje kulturnih i religijskih veza, što je najočiglednije u BiH. UAE važi za velikog investitora, posebno u sferi turizma, nekretnina, uslužnih djelatnosti, pa i težih industrija. Najbolji pokazatelj koliki uticaj UAE ima na region je liderstvo po stranim direktnim investicijama u CG, kao i izgradnja najvećeg projekta u novijoj srpskoj istoriji, tzv. ”Beograd na vodi”.

Jedno je sigurno. Prisustvo geopolitike u regionu ZB je opet aktuelno. ZB se suočava sa dilemom koja zainteresovana strana će im najviše ekonomski i politički pomoći u dugotrajnom i napornom putu ka stabilnosti i prosperitetu. Pristupanje EU je, naravno, i dalje glavni cilj država ZB, ali prisustvo drugih aktera daje veći prostor za manevrisanje i veći izbor za buduće poduhvate i projekte.

Autor je istraživač u Politikon mreži

( Vasilije Krivokapić )