Kratak pregled istorijske saradnje SAD i Rusije

Logika i iskustva u odnosima SAD i Rusije podrazumijevaju mnogo toga. Iznad svega, rivalstvo i saradnju. Realpolitički pristup kao dominantan u odnosima između SAD i Rusiji ima mnoge istorijske potvrde. Vjerovatno treba početi od činjenice da ove dvije, očigledno različite zemlje, dva velika rivala, nisu nikada među sobom direktno ratovali. Istorija odnosa govori i o saradnji, međusobnim pomoćima, trgovinama, sve do velikih ratnih savezništava. Primjera je mnogo. Počnimo sa godinom u kojoj su gorjeli Moskva i Vašington. Naime, Moskva je gorjela 1812. pred ulaskom Napoleonove vojske. Vašington su, iste te 1812. godine, vandaski palili vojnici Engleske, kolonizatori koji su u krvi i vatri pokušavali da onemoguće potpunu američku nezavisnost. Prvi američki ambasador u Petrogradu je bio Džon Kvinsi Adams, budući američki predsjednik. Upravo je Adamsovim posredstvom septembra 1812. stigao predlog ruske strane da Rusija posreduje u anglo-američkim pregovorima kako bi se zaustavila engleska kaznena ekspedicija. Amerikanci su prihvatili rusku medijaciju, Englezi je odbili. Ali vratimo se još malo unazad. Džon Pol Džons, “otac američke mornarice”, bio je 1788. u službi ruske carice Katarine II tokom rusko-turskog rata. Negdje u tom periodu Rusi trguju sa Bostonom kršeći engleske zakone. Nešto kasnije, dakle poslije konsolidovanja američke nezavisnosti i impresivnog širenja zemlje na kontinentu, realizuju se mnogi trgovački sporazumi između SAD i Rusije. Tokom Krimskog rata 1854, Rusi prave ekonomske koncesije da bi zauzvrat dobili amerčku diplomatsku i logističku pomoć. Nakon završetka tog rata, Amerikanci su pomagli obnovu luke Sevastopolj (na Krimu), grada čiju je slavnu ratnu epopeju opisao Tolstoj u “Sevastopoljskim pričama”. I ruska prodaja Aljaske Americi 1867. pripada realpolitičkoj i geo-ekonomskoj tradiciji, uz spektakularnost tog diplomatskog poteza. Preskačem mnogo detalja iz ove očigledno bogate tradicije odnosa u XIX vijeku, uz pokušaj kratkog pregleda nekih detalja u XX vijeku.

Sjedinjene Američke Države su bile jedna od prvih država koje su priznale vladu Kerenskog revolucionarne 1917. Reportaže američkog novinara Džona Rida i njegova knjižica “Deset dana koji su potresli svijet” o boljševičkoj revoluciji primljene su uglavnom sa simpatijama u SAD. U čuvenih 14 tačaka, američki predsjednik V. Vilson se bavi Rusijom zalažući se za teritorijalni integritet ruske države. Poslije duže krize odnosa u periodu konsolidovanja totalilitarnog staljinističkog sistema i doktrine izvoza permanente komunistike revolucije, obje strane su paralelno sa ideološkim konfrontacijama nastojale da obnove diplomatske odnose. Odmah poslije japanskog napada na Perl Harbur, američke objave rata Njemačkoj i Italiji, počinje dramatični američki obrt u odnosima sa Sovjetskim Savezom, koji je već u ratu sa Njemačkom. Američki obrt 1941. prema SSSR-u je posebno vidljiv i uticajem na javno mnjenje, čak i holivudskim poduhvatima. Prethodna slika boljševičkog vojnika kao opasnog i agresivnog strašila naglo se mijenja. Tako je u filmu Our Northern Neighbour (“Naš sjeverni susjed”) boljševik nasmijani i simpatični soldatuška, i to već na reklamnom plakatu filma. Počinje, dakle, veliko političko vojno savezništvo ideoloških protivnika, SSSR i SAD, dviju država koje će biti najzaslužnije za istorijsku pobjedu saveznika nad nacizmom i fašizmom. Poslije savezničkih susreta u Kazablanci i Teheranu u ratnom periodu, samiti 1945. na Jalti i Pozdamu su označili ne samo zajedničku pobjedu, već utemeljenje novog poretka u kome su vojne prednosti pretvarane u teritorijalne sa dogovorenim sferama uticaja. Ruzvelt i Staljin, uz Čerčila, na Jalti su dogovorili i veliko međunarodno dostignuće - osnivanje Ujedinjenih nacija. Hladni rat sa “gvozdenom zavjesom” koja je dijelila komunističke države predvođene Moskvom i tzv. slobodni svijet predvođen Vašingtonom, trajao je pola vijeka. Pedeset godina straha i nade. Ako SAD i SSSR nisu direktno ratovali, sasvim sigurno su stajali iza ne malog broja regionalnih konflikata i građanskih ratova. Napeta, riskantna atmosfera hladnog rata i rivalstva Vašingtona i Moskve možda se mogu objasniti Tukididovim opisima Peleponeskog rata. Naime, starogrčki istoričar Tukidid je objašnjavao Peleponeski rat brigom i strahom Atine i Sparte da onaj drugi jača i sprema napad. Vrućeg rata u periodu Hladnog rata nije bilo. Ne samo zbog uglavnom ravnoteže snaga, već i zbog saznanja da ne može biti pobjednika poslije uništenja obje strane. Istina, bilo bi mnogo bolje da se razlog za neratovanje dvije velike sile mogao naći, ne samo od straha od recipročne destrukcije, već u odgovornosti baziranoj na nekom drugom motivu i zaključivanju.

Sumirajući odnose Moskve i Vašintona u vremenu Hladnog rata, može se zaključiti da je to ustvari bio bio rat poruka i provokacija. Iznad svega - rat nerava. Ko je pobijedio u Hladnom ratu? Sjedinjene Države - kako se to smatra, uz mnoga slavlja i trijumfalizam koji su zatim doveli do nerealnih predstava, projekcija i inicijativa sa teškim bumenrazima? Ili su u pravu oni koji smatraju da SAD nije porazio Rusiju, već je Rusija porazila samu sebe. Da bi se zatim oporavila i ostala sila. Ovdje smo već u sadašnjem vremenu. Vremenu “Drugog hladnog rata”? Novog ili reciklaže onog prvog? Nije mali broj onih koji smatrju da je dio reciklaže i trajanje NATO-a, tvorevine par excellence Hladnog rata. Po nekima, na štetu zajedničkog sigurnosnog sistema. Što je i dovelo do zaključka francuskog predsjednika Makrona da se NATO nalazi u stanju teškog moždanog udara. Rusko-američka deklaracija “Alba 2020” je novi valcer u odnosima? Ili uvod u saradnju koja bi mogla dovesti do strateških novina s ciljem postizanja stabilnosti i zajedničkog rješavanja nagomilanih kriza. O tome se živo raspravlja u ozbiljnim krugovima. Naročito u Americi. Tako se u bestsleru poznatog političkog mislioca Grejema Elisona pod karakterističnim naslovom “ The New Spheres of Influence. Sharing the Globe With Other Great Powers” (“Nove sfere uticaja. Podijeliti globalni svijet sa drugim velikim silama”, objavljen u prestižnom Foreing Affairs, mart-april 2020), otvoreno govori o traženju novih odnosa na globalnom planu kojem treba da prethodi nužnost saznanja o svijetu u previranju. U tim promjenama opet će SAD i Rusija biti važni akteri. Ovoga puta, ne i jedini.

Autor je predsjednik DEMOS-a i član Odbora za međunarodne odnose u Skupštini Crne Gore

( Miodrag Lekić )