Dugo putovanje u autokratiju

Demokratska konsolidacija Crne Gore i pored tvrdnji zvaničnika vladajuće partije, davno je narušena, što potvrđuju brojni izvještaji međunarodnih organizacija, kao i publikacije priznatih analitičara posljednjih nekoliko godina u kojima se država naziva “hibridnim režimom”, “djelimično slobodnom”, “stabilokratijom” i “defektnom demokratijom”, a sada će se o Crnoj Gori kao autoritarnom režimu učiti i na univerzitetima.

U januaru ove godine, u naučnom časopisu Journal of Democracy izašao je svojevrstan nastavak čuvenog rada vodećih svjetskih politikologa Stivena Levickog i Lukana Veja iz 2002. godine koji predstavlja jedan od temeljnih tekstova o tranzicionim režimima na univerzitetima diljem planete. Ovoga puta su i Crnu Goru uvrstili u “kompetitivne autoritarne režime” (režim koji se formalno doima kao demokratski, ali je u svojoj suštini autoritaran). U tabeli kompetetivnih autoritarnih režima u 2019. godine većinom su države Afrike, a pored Crne Gore u Istočnoj Evropi to su Mađarska, Srbija i Sjeverna Makedonija. Od bivših sovjetskih republika tu je Kirgistan, sa Srednjeg Istoka Bangladeš, Filipini i Turska, a iz Latinske Amerike, Bolivija, Haiti i Honduras. “EU, koja je bila toliko uticajna u južnoj Evropi tokom 1970-ih i istočnoj i srednjoj Evropi devedesetih, malo se borila protiv ponovnog autoritarizma u ranom 21. vijeku. Isto tako, američka predsjednička podrška demokratiji u inostranstvu nestala je pod Barakom Obamom i praktično prestala pod Donaldom Trumpom”, navode Levicki i Vej. Dodaju da u mnogim zemljama, istrajna politika konkurencije podrazumijeva se u pluralizmu, “a autokratima jednostavno nedostaju organizacioni resursi i prisilni kapacitet koji bi im bili potrebni da konsoliduju hegemoniju”.

Izvještaj Fridom Hausa (FH) koji Crnu Goru više ne svrstava u demokratije, nakon značajnog odjeka je naišao na površna metodološka osporavanja u dijelu javnosti bliske crnogorskom režimu. Ad hominem napad bez sagledavanja jasne metodologije koje se svaki izvjestilac mora pridržavati kao i ignorisanje činjenica da su recenzenti izvještaja vodeći svjetski stručnjaci, te da se oko ocjena mora složiti panela od desetak stručnjaka je došao i sa pozicija onih koji su u prošlosti izvještavali po istoj metodologiji. Ali, izvještaj FH je daleko od prvog koji notira autoritarni zaokret Crne Gore i te ocjene mahom dolaze sa Zapada.

Počelo je stabilokratijom

Crna Gora je prvi put nazvana stabilokratijom krajem 2016. godine u tekstu profesora Srđe Pavlovića, pod naslovom “Crnogorska ‘stabilokratija’: Zapadna podrška Đukanoviću nanosi štetu izgledima za demokratske promjene”, koji je pisao za analitčki blog Londonske škole ekonomije i političkih nauka (LSE). On je kazao da je Milo Đukanović izgradio ono što bi se moglo nazvati “stabilokratijom”, a Zapad je do neke mjere na to zatvorio oči istovremeno propovijedajući vrline demokratije i vladavine zakona. “Zapadna podrška može imati i sporedni efekat produbljivanja postojeće ozlojeđenosti u Crnoj Gori prema stranim političkim akterima. Uobičajeno objašnjenje Zapada za podršku Đukanoviću je da je alternativa njegovoj vladavini jednostavno gora. Kao posljedica ovakvog širokog pristupa Crnoj Gori, pozivi na sistemske reforme su u velikoj mjeri delegitimizovani. Neki analitičari sugerišu da ideološko jednoumlje Zapada zapravo djeluje protiv njegovih najboljih interesa u regionu”, napisao je Pavlović.

Uobičajeno objašnjenje Zapada za podršku Đukanoviću je da je alternativa njegovoj vladavini jednostavno gora

Crna Gora je u martu 2017. i zvanično potvrđena kao stabilokratija u detaljnoj analizi Savjetodavnoj grupi za javne politike Balkan u Evropi (BIEPAG) koja govori o stabilitokratijama i autoritarnim režimima. U analizi pod nazivom Kriza demokratije na Zapadnom Balkanu: autoritarizam i EU stabilokratija navodi se da su, pored “ruske prijetnje”, druge geopolitičke krize bile dobrodošla distrakcija za autokrate. Izbjeglička kriza i ruta zapadnog Balkana bili su pogodna prilika da postanu neophodni partneri u zaustavljanju priliva izbjeglica i latentni strah od ponovnih tenzija, koje političke elite pažljivo podstiču, rezultiraju podrškom “stabilnosti” na uštrb demokratije i vladavine prava. “Nacionalističke partije, poput Radikalne stranke u Srbiji, tako služe kao korisne prijetnje alternativama sadašnjim vladama. Na Kosovu su SAD u prošlosti razvijale koalicije kako bi spriječile da radikalni pokret samoopredjeljenja preuzme dužnost, a u Crnoj Gori je vladajuća Demokratska partija socijalista iskoristila članstvo u NATO-u da ostane nezamjenjiv ‘faktor stabilnosti’. Rezultat je uspon regionalne ‘stabilitokratije’, slabe demokratije sa autokratski vođenim liderima, koji upravljaju neformalnim, patronatnim mrežama i tvrde da obezbjeđuju prozapadnu stabilnost u region”, navodi se u analizi.

Da je indeks demokratije u Crnoj Gori značajno pao od 2006. pa je ona sada sve bliža autoritarnom režimu, pokazalo je i istraživanje Ekonomist intelidžens junita (EIU), dijela ugledne britanske Ekonomist grupe, koje je objavljeno u januaru ove godine. Prema izvještaju, Crna Gora je, sa indeksom demokratije EIU od 5,65 poena i u 2019. godili bila u kategoriji “hibridnih režima”, četvrtu godinu uzastopno. To znači da je Crna Gora, prema kategorijama koje izdvaja EIU, bliža autoritarnim režimima nego “punim demokratijama”. U odnosu na 2018. godinu, indeks demokratije za Crnu Goru pao je sa 5,74 na 5,65 poena. Stepen demokratije u Crnoj Gori, prema indeksu kojeg izrađuje ovaj istraživački odsjek Ekonomist grupe (u koju spada i magazin Ekonomist), od 2006. do 2019. bilježi veliki pad. Indeks demokratije za Crnu Goru 2006. godine iznosio je 6,57 poena. U kategoriju hibridnih režima spadaju zemlje sa poenima od 4 do 6, dok autoritarni režimi imaju manje od 4 poena. Sa više od 6 poena su zemlje “manjkave demokratije”, dok one koje imaju od 8 do 10 poena spadaju u kategoriju “pune demokratije”.

Na Kosovu su SAD u prošlosti razvijale koalicije kako bi spriječile da radikalni pokret samoopredjeljenja preuzme dužnost, a u Crnoj Gori je vladajuća Demokratska partija socijalista iskoristila članstvo u NATO-u da ostane nezamjenjiv ‘faktor stabilnosti’.

U novom izvještaju njemačke Bertelsman fondacije koji je objavljen početkom maja, Crna Gora je ostala u grupi “defektnih demokratija”. Indeks transformacije za Crnu Goru za 2020. godinu iznosi 7,21 i slabiji je nego 2018. kada je bio 7,35. U okviru ukupnog rezultata, pogoršana je politička transformacija gdje je indeks sada 7,35, a u prethodnom izvještaju je iznosio 7,55, pa je Crna Gora i dalje u grupi defektnih demokratija. U tom segmenut najgore ocjene imaju stabilnost demokratskih institucija (6,5) i vladavina prava (6,8). Pao je i indeks ekonomske transformacije sa 7,14 na 7,07, dok je upravljanje poboljšano sa 6,49 na 6,63 u odnosu na izvještaj iz 2018. godine.

Organizacija Fridom haus je u novom izvještaju u okviru programa “Nacije u tranziciji” Crnu Goru svrstala u hibridni, tranzicioni režim, odnosno, državu u kojoj su vladavina prava i izborne neregularnosti među ključnim problemima. Indeks demokratije za Crnu Goru iznosi 3,86. Ocjene se daju na skali od jedan do sedam, gdje sedam predstavlja najviši nivo demokratskog napretka.

Fridom haus je isto tako, u okviru programa “Sloboda u svijetu”, Crnu Goru ocijenila kao “djelimično slobodnu”, sa ukupnim brojem poena 62 od mogućih 100, što je pad od tri poena u odnosu na izvještaj iz 2019. godine. Politička prava su dobila ocjenu 22 od mogućih 40, a građanske slobode 40 od mogućih 60 bodova, što je takođe slabije u odnosu na izvještaj iz 2019. Trend pada je očigledan jer je 2018. Crna Gora imala ukupno 67 poena, a 2017. 69 poena.

U izvještaju se navodi da se većina slobodnih zemalja mogla smatrati liberalnim demokratijama, dok bi se neke djelimično slobodne zemlje mogle kvalifikovati kao izborne, ali ne i liberalne.

Šta kažu vodeći naučnici koji proučavaju region

Profesor na Univerzitetu u Gracu i stručnjak za balkanska pitanja, politikolog Florijan Biber u knjizi koju je objavio 2019. godine Uspon autoritarizma na Zapadnom Balkanu, napisao je da autokratski vladari na Zapadnom Balkanu žele s jedne strane da sačuvaju vlast svim sredstvima, ali istovremeno se trude i očuvati demokratsku fasadu i u tome imaju pomoć sa Zapada.

“Crna Gora se nikada nije odlučno udaljila od ukorijenjene vladavine jedne partije, a s njom ni od zamki konkurentskog autoritarizma. Crna Gora nije vidjela alternativu vlasti od 1990. godine, ili, po tom pitanju, od 1945. godine, kada je Komunistička partija preuzela vlast”, piše Biber u knjizi. Pišući o pojmu “stabilokratija” Biber navodi da su balkanski hibridni režimi mogući samo uz postojanje Evropske unije – treba im neko spolja da ih pohvali za stabilnost, da se slika sa njima, da zažmuri na gaženja pravne države.

Crna Gora nije vidjela alternativu vlasti od 1990. godine, ili, po tom pitanju, od 1945. godine, kada je Komunistička partija preuzela vlast”, piše Biber u knjizi

Navodi i da se proces proširenja i EU i NATO svodio na tehnikalije, a manje na širu sliku kao što je stanje demokratije, pa da su obje organizacije postale nevoljni saučesnici u autoritarnom nazadovanju.

Biber kao centralnu figure dominacije DPS navodi Đukanovića i ističe da je, kao i drugdje na Zapadnom Balkanu, autoritarni režim duboko personalizovan i da se stoga oslanja na neformalnu kontrolu, a ne na klasični autoritarni mehanizam.

Profesor savremene istorije Jugoistočne Evrope na De Montfort Univerzietu u Lesteru Kenet Morison je 2018. godine objavio knjigu o crnogorskoj savremenoj istoriji koja obuhvata vladavinu DPS-a u posljednjih trideset godina, u kojoj navodi da je političko okruženje duboko fragmentirano, sa opozicijom koja, puna zamjerki na vladavinu DPS-a, bojkotuje parlament.

“Razmjene optužbi zbog navodnog ‘državnog udara’ u oktobru 2016. godine dodatno su otrovale političko okruženje i podstakle borbenu i, ponekad, opasnu unutrašnju političku borbu. Ta se unutrašnja politička kriza odigrava u širem međunarodnom kontekstu gdje se EU nalazi u krizi, a geopolitička se dinamika pomjera i u regionalnom kontekstu u kojem je demokratija sve ugroženija širom Balkana”, piše Morison u knjizi Nacionalizam, identitet i državnost u postjugoslovenskoj Crnoj Gori. Morison navodi da su nejasne linije između DPS, vlade koju vode i državnih institutcija. “Do nekog nivoa, partija je država i DPS-ova dobro uspostavljena kontrola nad tim instrumentima daje značajnu prednost u odnosu na opoziciju”. Morison, uz pohvale za uspjehe Crne Gore, navodi između ostalog i da problem predstavlja da i oni koji su glasali “da”, čitav projekat nezavisnosti Crne Gore posmatraju kao projekat koji vodi DPS, a koji je koristio uglavnom čelnicima partije i njihovim familijama, a u manjoj mjeri ostalim članovima partije.

Razmjene optužbi zbog navodnog ‘državnog udara’ u oktobru 2016. godine dodatno su otrovale političko okruženje i podstakle borbenu i, ponekad, opasnu unutrašnju političku borbu.

Oštra zapažanja imaju politikolozi Soren Kil i Jelena Džankić koji u jednom od vodećih naučnih časopisa za studije Jugoistočne Evrope, Journal of Balkan and Near Eastern Studies iz 2017. godine, DPS-ov režim okarakterisali kao populistički u članku “State-sponsored Populism and the Rise of Populist Governance: The Case of Montenegro”. Navode da su DPS i njegov dugogodišnji lider i bivši premijer (aktuelni predsjednik države) Milo Đukanović kreirali diskurs u kojem su DPS i Đukanović predstavljeni kao zaštitnici crnogorske nacije i nezavisnosti Crne Gore. Radeći to, svi oni koji se suprotstavljaju DPS-u i Đukanoviću i njihovim metodama upravljanja smatraju se neprijateljima države i često su označeni kao “teroristi” i prijetnje javnom redu i nezavisnosti Crne Gore. “DPS je klijentelistička partijska mreža koja koristi populistički diskurs sponzorisan od države da bi osigurala svoj dominantni položaj u crnogorskom društvu. To rade koristeći identitetski konflikt u zemlji i podsticanjem spoljne politike koja Crnu Goru snažno razlikuje od Srbije, države sa kojom je dijelila zajedničku državu do 2006. godine”, navodi se u članku. Opisujući vladavinu DPS-a nakon 2006. godine, Kil i Džankić pišu da su evropske integracije uslijedile zbog vladavine DPS-a i njegove snažne podrške daljem napretku ka članstvu u EU, i pored opstanka DPS-a na vlasti, što je u mnogim aspektima narušilo demokratsku konsolidaciju zemlje. Drugim riječima, DPS je uspostavio brojne mehanizme kako bi obezbijedio svoju moć.

“To što je na vlasti od početka devedesetih (pa i prije toga, ako se uzme u obzir da je DPS nasljednik Saveza komunista Crne Gore), omogućilo je DPS-u da razvije niz mehanizama koji će obezbijediti njenu stalnu dominaciju na crnogorskoj političkoj sceni. Prvo, kao stranka na vlasti tokom nemirnih devedesetih, DPS je efikasno kontrolisala ekonomiju Crne Gore, kao i crno tržište, koje je igralo ključnu ulogu kada su uvedene sankcije SRJ kao rezultat njene umiješanosti u ratove u Hrvatskoj i Bosni i njenih kasnijih akcija na Kosovu. Sam Đukanović je bio optužen za umiješanost u šverc cigareta u Italiji, ali optužbe su kasnije odbačene. Drugo, nakon distanciranja od Miloševićeve politike nakon 1997, Crna Gora i posebno Đukanovićeva vlada, dobili su široku podršku zapadnih ambasada”, podsjećaju autori članka. Treće, kako dodaju, duga vladavina DPS-a omogućila je i partiji i njenom rukovodstvu da pozicioniraju članove i saveznike u ključnim državnim institucijama. “Četvrto, korupcija je takođe postala ključno pitanje za obezbjeđivanje vladavine DPS-a”, pišu Kil i Džankić, podsjećajući na izvještaje Evropske komisije i drugih međuanarodnih organizacija koje ukazuju na problem korupcije u Crnoj Gori. Kao petu stvar koja je omogućila opstanak DPS-a na vlasti sve ove godine, navode sposobnost te partije da se prilagodi i promijeni svoj diskurs i da odgovori na promjenljive zahtjeve stanovništva.

To što je na vlasti od početka devedesetih (pa i prije toga, ako se uzme u obzir da je DPS nasljednik Saveza komunista Crne Gore), omogućilo je DPS-u da razvije niz mehanizama koji će obezbijediti njenu stalnu dominaciju na crnogorskoj političkoj sceni

“Prvo je DPS stekao podršku javnosti podržavajući Srbiju tokom procesa raspada Jugoslavije, prije nego što je stranka promenila diskurs da bi se odvojila od Miloševića i njegovih saveznika. Potom je usvojila diskurs crnogorskog suvereniteta i vodila kampanju za nezavisnost Crne Gore. Od nezavisnosti Crne Gore 2006. godine, ova stranka je postala lider članstva zemlje u EU i uspješno se pozicionirala kao glavna pokretačka snaga za dalji napredak ka EU”, podsjećaju autori. Navode i da populizam nije šesti mehanizam koji DPS koristi da bi ostao na vlasti, “Umjesto toga, to je sredstvo koje vlast koristi da naglasi pet drugih mehanizama koje koristi kako bi osigurala svoju stalnu dominaciju u crnogorskoj politici”.

( Biljana Matijašević, Srdan Kosović )