“Crnogorska trilogija”, od prevrata do NATO pakta

Kao most između humanističkih i društvenih nauka, istorija, a time i istoriografija je izrazito aksiološka nauka. Iz vizure ovog recezenta, čija je preokupacija oblast prirodnih nauka (ali i naučni principi i metodologije generalno - prirodne nauke, otkrivanjem kauzalnih zakona, istražuju prirodu kao poredak nezavisan od čovjeka, dok humanističke i društvene (duhovne) nauke imaju za predmet istraživanja objektivirane (ostvarene) forme istorijskog života čovjeka, pa se Iz tog razloga, prirodne nauke razlikuju se od duhovnih, ne samo po predmetu istraživanja, nego i po načinu i cilju saznavanja), istoriografija je izuzetno zahtjevna i osjetljiva grana duhovnog stvaralaštva. Istoričari su prinuđeni na „rudarski“ napor oko prikupljanja i selekcije građe, sveobuhvatnu analizu i sintezu i opširnu, uvjerljivu i nepristrasnu ekspoziciju, pogotovo ako je u pitanju duži istorijski period. Istoriografija analizira uzajamne odnose svih vidova društvene svijesti i vrši logičku istorijsko-genetičku analizu nastanka i funkcije vrijednosnih (zato je novokantovska škola, W. Windelband i dr, tvrdila da istorija može biti nauka samo ako je zasnovana na vrijednosnim principima, naročito bitnim kod selekcije izvora i sinteze istorijskih sudova) sistema u društvenom životu. Drugim riječima, kroz istoriografiju prelamaju se epistemološki (saznajni), ideološki, politički, vjerski, institucionalni i drugi stavovi, ne samo istoričara, nego i drugih aktera javnog života.

Aksiološki (vrijednosni) principi u nauci, pa i u istoriji kao njenoj grani, su principi istinitosti, objektivnosti i sistematičnosti. Ocjenu o posvećenosti ovim principima svakog istraživača, pa i istoričara, objektiviziraće domaća i svjetska akademska naučna javnost, ako ne u aktuelnom, ali svakako u nekom budućem vremenu i drugoj ideološkoj paradigmi.

S obzirom da je čovjek onaj subjekt koji stvara i koji saznaje istoriju, cilj saznanja kod duhovnih nauka pomjera se sa objašnjavanja prema razumijevanju, odnosno hermenautici kao metodološkoj osnovi ovih nauka. Prema savremenom filozofu H.G. Gadameru, osnivaču filozofske hermeneutike, čovjek razumijeva istorijsku tradiciju i ostale domete ljudskog duha iz horizonta sopstvene hermeneutičke situacije. Tako proces razumijevanja (knjiga istorije) ostaje otvorena da bi svakom vremenu i svakoj generaciji bilo omogućeno da razumije, ne samosvoje vrijeme već i sva prethodna istorijska iskustva. Drugim riječima takva nezavršena knjiga čita se i, koliko je to naučno moguće, razumijeva unazad prema prošlosti iz horizonta sadašnjosti. Sličan pogled na istorijsku nauku srijećemo, npr. kod W. Benjamina (1892 - 1940), njemačkog filozofa, teoretičara kulture, sociologa... “Istorija je predmet konstrukcije čije mjesto ne počiva u homogenom i praznom vremenu, već u vremenu ispunjenom sadašnjošću. Tako je za Robespjera (Maximilien Robespierre) antički Rim bio sadašnjošću ispunjena prošlost, koju je on istrgao iz kontinuiteta istorije. Francuska revolucija je smatrala sebe novim Rimom.”

Ne upuštajući se dalje u suptilna pitanja filozofije istorijske nauke, ovaj recezent je, u granicama svojih kompetencija, nastojao da rukopis Knjige I “Moderna istorija Crne Gore 1988-2017, od prevrata do NATO pakta, I-III“, autora Šerba Rastodera i Novaka Adžića „čita“ u duhu naprijed navedenih principa. Za pisanje kvalitetne recenzije, pogotovo za istorijske tekstove, treba imati i specijalističkog i opšteg znanja. Činjenicom da nijesam specijalista za istorijsku nauku, moje kompetencije su odnose dominantno na dvije od četiri faze metodološkog istoriografskog postupka: ocjenu obima i, donekle, kvaliteta izvorne građe i na tekstualnu ekspoziciju.

Što se tiče druge faze - kritičke ocjene izvora, i treće i najteže faze istorijske metodologije - sinteze kojom se stvara jasna slika o događajima i procesima tog vremena, kao neistoričar uskraćujem sebi pravo na naučne vrijednosne sudove. Oko toga su meritorni ostali recezenti, a ja, kao skromni akter tih procesa, mogu o nekim aspektima izloženih razmatranja svjedočiti ličnim iskustvom i iskustvom ljudi iz mojeg akademskog i političkog okruženja. Mada se pri pisanju recenzija treba fokusirati na djelo, a ne na autore, ipak se krajnje ocjene uvijek temelje i na povjerenju koje recezent ima u autore u pogledu njihove dokazane posvećenosti navedenoj aksiološkoj trijadi: istinitosti, objektivnosti i sistematičnosti. Činjenica je, ne više moje mišljenje, da su autori Rastoder i Adžić tokom protekle tri decenije, radom na kapitalnim istorijskim studijama, ostali dosljedni pomenutim aksiološkim princima i dostigli reputaciju vodećih crnogorskih istoričara. Pritom imam u vidu da u Crnoj Gori postoji barem tri gotovo nepomirljive istoriografske paradigme: kvazinaučna, zatim ona režimski dozirana (takoreći dvorska) i savremena. Kvazinaučna u ogromnoj meri oblikuje laička i populistička shvatanja, režimski dozirana oficijelni diskurs i školske udžbenike, a savremena, kojoj pripadaju Rastoder i Adžić, akademsku naučnu javnost.

Ovakav antagonizovani istoriografski pluralizam otvara pitanje što je to misija istorije kao nauke. Naša istorija, kao uostalom i čitavog svijeta, je istorija raznih ljudskih zajednica, koje su se manje-više, mirno ili u sukobima, međusobno prožimale. Razumljivo je da se svaki događaj i etapa iz te istorije može vidjeti iz različitih uglova i biti predmet različitih tumačenja. Pravi cilj savremene istoriografije i nastave istorije nije postavljanje “krivih ogledala“ za favorizovanje jedne nacionalne ili konfesionalne svijesti nad drugima. To je svojstveno pogubnim ideološkim konstruktima prethodna dva stoljeća. Naučna istoriografija, u koju ubrajam i najnoviju istorijsku studiju Rastodera i Adžića, doprinosi izgradnji one istorijske svijesti koja ima sposobnosti samostalnog kritičkog razumijevanja i tumačenja istorijskih zbivanja, što nesporno vodi i ka suživotu i prožimanju naše multietničke zajednice.

Rukopis “Moderna istorija Crne Gore 1988-2017, Od prevrata do NATO pakta“ je po obimu, a i po značaju veliki istraživački poduhvat. Ovdje je recenzirana samo Knjiga I, ali naslovno i po sadržaju ostalih knjiga koje pokrivaju trodecenijski period veoma turbulentne istorije Crne Gore, ovaj ambiciozni stvaralački poduhvat se može razumjeti i kao “crnogorska trilogija“. Iz različitih motiva, više na temu prevrata 89, a manje na period rata i kasnijih dešavanja, pojavilo se oko dvadesetak publicističkih, memoarskih i sličnih naslova (V. Koprivica i B. Vojičić, V. Keković, M. Orlandić i B. Orlandić, R. Kilibarda, B. Filipović, B. Kostić, M. Bulatović...), kao i značajan broj veoma kredibilnih tekstova u štampanim medijima („Monitor“, „Liberal“ „Vijesti“...). Autori su akribično konsultovali i naveli kao reference sve ove i mnoge druge publikacije, kao i obimnu arhivsku građu državnih i drugih institucija.

Rukopis Knjige I je obima oko 40 autorskih tabaka (računajući prema broju karaktera) i sadrži, pored Predgovora, sedam poglavlja. U Predgovoru autori su, s pozivom na Tukidida koji se smatra utemeljivačem naučne istoriografije relativizovali aspekt „istorijske distance“ kojom se pravda prećutkivanje ključnih događaja iz 90-tih. Tukidid svoju istoriju Peloponeskog rata piše ne samo kao savremenik, nego i kao strateg na čelu dijela atinske mornarice u tom ratu. Kasnije i kao osuđenik na smrt i prognanik koji je podatke za svoju istoriju prikupljao od učesnika, provjeravajući ih sa više strana. No, kako to izgleda kad istoriju piše pobjednik, npr. Gaj Julije Cezar, inače slavni vojskovođa, državnik i blistavi um, mogu se sa stanovišta istoriografije pomenuti problematični i pristrasni istorijski spisi „Commentarii de bello Gallĭco“ i „Commentarii de bello civili“. Ako bi ovo moglo nešto da dokazuje, onda napominjem da autori ove istoriografije nijesu bili ni vojskovođe, a ni ratni ili politički pobjednici, što me dodatno uvjerava u njihovu objektivnost i ideološku neutralnost. U Predgovoru se implicitno ističe Gadamerov hermeneutički stav da je ova studija otvorena, tj. da istorija nije jednom data istina, te da svako vrijeme zahtijeva svoju istoriju. S tom razlikom što se, zahvaljujući prevazilaženju “istorijske distance“, ovog puta sa istorijskim saznanjima suočavaju savremenici koji su bili značajni istorijski akteri u vremenu o kojem je riječ.

U Poglavlju “Umjesto uvoda“ izložen je kao predtekst repetitorij razvoja Crne Gore od 1945. do prevrata 1989. U opsežnom poglavlju “’Antibirokratska revolucija’ - Prevrat u Crnoj Gori“ detaljno su dokumentovani ključni momenti i ukupni društveni mitingaški ambijent tzv. aantibirokratske revolucije“, odnosno preciznije, prema definiciji profesora Milana Popovića, “birokratske i nacionalističke kontrarevolucije“. Autori postavljaju brojna pitanja o prirodi, uzrocima i akterima ponašanja poraženih i pobjednika, nudeći lucidne i meni sasvim prihvatljive zaključne ocjene. Slijedi poglavlje o postjanuarskoj Crnoj Gori i ekonomskom programu Anta Markovića i njegovom neuspjelom pokušaju političkog spasavanja Jugoslavije. Naredna tri poglavlja: “Dva oka u glavi - jedan front“, “Crna gora i Haška konferencija o Jugoslaviji“ i “Crna Gora i stvaranje SR Jugoslavije“ svjedoče o dubokoj političkoj agoniji jedne respektabilne države na izdisaju pod udarima ratno-nacionalističkih politika Beograda i Zagreba. U posljednjem poglavlju „Crna Gora i pripreme za rat 1991.“ osvjetljava se pitanje vojnih mobilizacija, uloge vlasti i medija u Crnoj Gori u pripremama za rat i nastanak paravojnih organizacija, kao i daje se osvrt na stvaranje antiratnog pokreta koje se snažno odupire ratnim planovima u zlom vremenu kada su Crnogorci „ljubili lance“ i išli u tuđi rat.

Da budem konkretan: u pogledu ukupne strukture rukopisa cijenim da su istorijski izvori konzistentni i provjerljivi, da je izlaganje (ekspozicija) logično i da je istorijska metodologija primjereno primijenjena. Pored toga, na osnovu povjerenja u naučnu utemeljenost autora i ličnog iskustva o tom vremenu, usuđujem se kao neistoričar ustvrditi da su sinteza i zaključci ispravno izvedeni.

Takođe, ističem kao kvalitet da ova knjiga ima tzv. pravi naglasak. Kolikogod se naučnik treba kloniti senzacionalizma, isto tako treba paziti da mu rezultati ne postanu nevidljivi. U tom smislu treba se povesti malo logikom novinarstva, što je autorima uspjelo izborom efektnih naslova cjelokupne publikacije, kao i naslovima poglavlja i potpoglavlja.

Konkretne primjedbe na tekst proslijedio sam ranije autorima, a prilažem ih uz ovaj recezentski izvještaj.

Na kraju, cijenim veoma dragocjenim za nauku i ukupnu javnost napor akademika Šerba Rastodera i istoričara Novaka Adžića da pripreme ovaj sveobuhvatni, voluminozni prikaz najnovije crnogorske istorije.

( Dr Ilija Vujošević )