Smrt pohodi ostrva i naseljava ih

Vijest da će se u nastupajućem ljetnom periodu osigurati liberalizacija odvijanja međugraničnog prometa koju dogovaraju države zahvaćene koronavirusom, unijela je dašak optimizma i olakšanje uz nadu da će kovid 19 u svom smrtonosnom pohodu sve više slabiti ili po nekim optimističkim prognozama čak isčeznuti. Hoće li nakon nametnutih striktnih mjera izolacije čovjek ponovo osjetiti i doživjeti u svoj svojoj punoći, ono za čim je čeznuo proteklih dva mjeseca; vratiti se prirodi, uživati u suncu, moru i uobičajenoj ljetnoj relaksaciji, lišen one uznemirujuće misli da u toj ponovootkrivenoj modernoj Arkadiji i dalje živi nevidljiva, apstraktna smrt? Nedavno je u medijima bila objavljena stilizirana karta svijeta s jasno naglešenim granicama između država koje svakodnevno precizno bilježe i saopštavaju crnu statistiku smrtonosne epidemije. Preduzetim preventivnim mjerama je svaka od država postala zatvorena za sebe i u sebi te tako predstavljala simbolično ostrvo u tom arhipelagu pandemije misterioznog virusa. Geografski pojam ostrva postaje mračna metafora izolacije, odnosno prividne odvojenosti, jer ono što državne granice čini neotpornim, što ih takođe istovremeno probija ili preplavljuje jest širenje potencijalne i stvarne smrtonosne bolesti. Smrt pohodi ostrva i naseljava ih.

Sfere stvarnog se permanentno prožimaju sa sferama imaginarnog. Imaginarno postaje stvarno u univerzalnom svijetu umjetnosti. Jedna od najmisterioznijih slika koja zrači svojom makabričnom atmosferom je djelo “Ostrvo mrtvih” švajcarskog slikara Arnolda Beklina. Ovaj simbolistički slikar svojim stvaralačkim senzibilitetom upravo izražava tipične značajke ovoga umjetničkog pravca koji je na inventivan način baštinio karakteristike romantizma, ali kao reakcija na impresionizam i naturalizam razvijao je i potvrđivao svoje specifičnosti kroz sklonosti prema mitskom i egzotičnom, prema alegorijama i legendama, kao i interesu za onostrano, tajnovito i snovito te posebno za temu smrti. Slika Ostrvo mrtvih urađena je u pet verzija. Od svog nastanka kompozicija je zadobila status kultnog ostvarenja. Njemački umjetnik Maks Klinger koji je po Beklinovom motivu uradio kvalitetnu gravuru doprinio je širokoj popularnosti ovog djela. Beklinova simbolistička umjetnost je uticala na mnoge stvaraoce a taj je uticaj bio posebno plodonosan za Đorđa de Kirika i njegovo metafizičko slikarstvo. Zagonetnost i mistična atraktivnost Ostrva mrtvih inspirisala je Rahmanjinova za istoimenu kompoziciju u kojoj je na dojmljiv muzički način ostvaren ekvivalent Beklinovom iznimnom slikarskom djelu.

Velika popularnost slike švajcarskog slikara može se na izvjestan način smatrati svojevrsnom bizarnošću obzirom na mračni motiv djela i njegov naziv. Po jednom je izvoru Vladimir Ilič Lenjin za vrijeme boravka u Cirihu, imao u svojoj sobi reprodukciju ove majstorove slike. Nije rijetkost da u vezi pojedinih velikih djela u istoriji slikarstva postoje razne verzije o njihovom nastanku i značenju što ih izvan onog temeljnog likovnog odnosno estetsko-simoličkog kvaliteta čini dodatno zanimljivim i na određen način prijemčivijim za publiku. Takav je slučaj i sa slikom švajcarskog majstora simbolizma. Neki smatraju da je ovo Beklinovo remek djelo izraz autorovog tjeskobnog raspoloženja i tuge ožalošćenog roditelja. Po toj verziji slika je nastala kao izraz bola i melanholije koju je slikar proživljavao nakon kćerkine smrti, koja je bila sahranjena u Firenci na groblju nedaleko od njegovog ateljea, u gradu gdje je Beklin neko vrijeme boravio i stvarao. Slikar je imao četrnaestoro djece od kojih je osmoro umrlo. Takođe postoji verzija, pozivajući se na korespodenciju naručitelja djela Aleksandra Gintera i slikra Beklina, da je umjetnik dao naknadno naziv slici po kojemu je danas poznajemo. Smatralo se kako je ta simbolistička kompozicija plod slikareve mašte i kako je u jednom pismu Beklin napisao “stvorena za sanjarenje”. Međutim, puno je prihvatljivije i uvjerljivije mišljenje da je Beklin na svom putovanju u Italiju vidio neka ostva na Mediteranu koja su ga inspirisala da kasnije naslika ovo djelo. Među nekoliko ostrva koje navode istraživači umjetnikovog djela, ono koje bi po našem mišljenju najviše odgovaralo kao inspirativno polazište za likovnu transpoziciju umjetnikovog doživljaja stvarnog u imaginarni prizor kakav nam je dat na slici, bilo bi ostrvo Sveti Đorđe u Bokokotorskom zalivu. Ostrvo na kojem se nalazilo groblje i na kojem su rasli gusti visoki čempresi. Posebno je zanimljivo napomenuti kako se u okolnostima nastanka slike spominje i sugestija slikareve poštovateljice Mari Bern da umjetnik naslikanom ostrvu sa čempresima doda detalj s barkom i likovima u njoj kao simbol u znak sjećanja na njenog pokojnog supruga. Premda bi i bez tog predloženog detalja slika zračila svojom zagonetnošću, načinom kako je bila koncipirana i naslikana, Beklinovim prihvaćanjem rečene sugestije upravo je spomenutim detaljem njegovo djelo dobilo posebnu zanimljivost što mu je dodatno akcentiralo izraz tajnovitosti.

Pred nama je u sumračmom pejzažu ostrvo visokih litica što se okomito spuštaju u tamnu dubinu mora. Uočavamo kako su u tvrdim stijenama bili ugrađeni, projektovani, prostori nekog monumentalnog objekta, možda neke palate ili nekog hrama čiji ostaci upućuju na različite moguće okolnosti njegovog uništenja, kakve prirodne katastrofe poput razornog zemljotresa ili kakvog rušilačkog osvajačkog pohoda. Vidljivi otvori u stijenama svojom monumentalnošću takođe upućuju na razmjere građevine koja je čini se ispunjavala gotovo cijelu površinu ostrva. Ono što atmosferu slike čini posebnom jest način na koji je ostrvo osvijetljeno. Ta svjetlost ne dolazi od zalazećeg sunca, kako bi se u prvi mah moglo pomisliti. Nebo i more su naslikani tamnim tonovima kao da se upravo spušta noć. Svjetlost dolazi od neidentificiranog izvora izvan polja slike. Osvetljava likove u barci i razlijeva se po masivnim stijenama, po ostacima razorenog zdanja i gasne u gustom tamnom zelenilu čempresa. Čempresi su svojom visinom i oblikom, gotovo idealno usaglašeni sa misterioznim likom koji stoji u barci umotan u bijeli ogrtač, kao živa ljudska figura što ispraća pokojnika. Možda ta bijela mirna prilika predstavlja otjelovljeni duh umrlog. Sve je u slici koncentrirano na nju.

Pred tom je figurom postavljen mrtvački sanduk koji će biti položen u grob, u tajnu kosturnicu ostrva. Veslač ujednačenim pokretima vesla i tiho uplovljava u mračnu uvalu. Ko su ti likovi i čije tijelo odnose na ostrvsko groblje? Ko su bili oni čiji zemni ostaci počivaju u njegovoj sjenovitoj i vlažnoj tišini? Mogućnosti značenja i interpretacija ove kompozicije su bogate i inspirativne za tumače Beklinovog djela. Očito je slikar bio u pravu kada je napisao, nakon izrade svoje kompozicije 1880, da slika služi da se uz nju sanjari. Slika upravo inicira mogućnosti asocijacija od podsjećanja na grčku mitologiju, na lađara Harona koji je prevozio mrtve preko rijeke Stiks ili Aheron u podzemni svijet, preko romantičarskih zanosa za srednjovjekovnim mračnim legendama, sve do nadrealističkih poriva za onostranim, snovitim prizorima u kojima se u ambijentu pustog ostrva oslobađaju aveti imaginacije. Na ostrvu na kojemu raste rijetko divlje cvijeće, korov i kržljavo grmlje dominiraju čempresi. Ova mediteranska biljka koja simbolizira onaj horacijevski “biljni izraz tuge” često se sadi na grobljima. Vjeruje se da u čempresima prebivaju duše umrlih što Beklinovoj slici daje, mogli bismo reći, svojevrsnu pogrebnu uzvišenost. Zato ta visoka tamna stabla vretenastih krošnji postaju u gledateljevoj mašti antropomorfni simboli, otjelotvorenja duhova umrlih. U Beklinovim čempresima, tim dugovječnim stablima metafizičke energije, u toj mračnoj vitkosti što izrasta iz groblja, kao da se izražava simbolična težnja prema nebeskom svijetu. Njihova tamna mirnoća ne uzbuđuje samo činjenicom da su to stabla izrasla među ljudskim leševima i kosturima u toj ostrvskoj nekropoli, u sumornom ambijentu smrti, nego i uznemirujućom tajanstvenošću koja izražava neumitnost čovjekovog umiranja. Ostrvo mrtvih je slika inspirisana stvarnim ostrvom i kroz umjetničku transpoziciju preobražena je u svojevrsnu duhovnu sliku kroz koju se simbolički spajaju odnosno smjenjuju u vječnom kontinuitetu prirodnih ciklusa, svjetlost i tama, dan i noć, rađanje i umiranje.

( Dimitrije Popović )