Crna Gora i Srbija u ogledalu Marka Aurelija

Rimskom imperatoru Marku Aureliju se pripisuje misao da “sve što nam se događa, već se događalo i pre nas, i događaće se i posle nas i ta spoznaja trebalo bi da nam zvuči dovoljno utešno”. U našem konkretnom slučaju, odnosi Podgorice (Cetinja) i Beograda, kao i unutrašnje relacije u Crnoj Gori, nisu tako različite od onih koji su se verifikovale tokom poslednjih 150 godina, odnosno od kada su Crna Gora i Srbija ušle u klub modernih država, i verovatno se neće mnogo razlikovati ni u budućnosti.

Dok su postojale knjaževine i kraljevine Crna Gora i Srbija one praktično do početka XX veka nisu imale diplomatske odnose. Tadašnja Srbija Obrenovića je gledala ka zapadu, odnosno Austriji, a ondašnja Crna Gora Petrovića ka istoku, to jest Rusiji. Udaja Zorke, najstarije ćerke kralja Nikole, za pretendenta na presto Srbije Petra Karađorđevića, za ondašnju vlast Obrenovića u Beogradu je imala sličan efekat kao priznavanje Kosova od strane Podgorice 2008. godine: prst u oko. Kao što danas Crna Gora u odnosima sa Srbijom mora da prati svoje saveznike u NATO, tako je i u srpsko-bugarskom ratu 1885. godine i kasnije Crna Gora sledila pozicije Rusije, uključujući i objavu rata Japanu.

Knjaz Nikola je - kako je to zabeležio Indro Montaneli u svom kapitalnom delu “Istorija Italije”, opisujući prosidbu princeze Jelene za Vitorija Emanuelea III - na pitanje koliko ima podanika u njegovom knjaževstvu odgovarao: ”Ja i moj prijatelj car cele Rusije imamo stopedeset miliona”. Dakle, referenca za Nikolu I nije bila Srbija već Rusija i ruski carevi, Aleksandar III i Nikolaj II. Kralj Nikola nije dao ruku svoje ćerke Zorke Petru Karađorđeviću zato što je hteo da se inati sa Obrenovićima, nego zato što mu je tako sugerisano iz Zimskog dvorca, baš kao što Đukanović nije priznao Kosovo da bi provocirao Tadića već zato što mu je “sugerisano” od onih kojima je bio dužan. Car Nikolaj II je na slavlju povodom svog krunisanja 1896. u Sankt Peterburgu lično preuzeo ulogu na sebe da objasni mladom italijanskom prestolonaslednniku Vitoriju Emanuelu zašto bi trebalo da oženi lepu Jelu, kako su Italijani oslovljavali crnogorsku princezu.

S druge strane, u imperijalnom Beču su decenijama plasirane informacije o navodnim tajnim dogovorima Nikole I sa Habzburškom monarhijom čiji je cilj bio udaljavanje Crne Gore od Rusije i delimično od Srbije. Krajem 1912. dopisnik italijanskog “Corriere della Sera” iz Beča javlja da je Austrija spremna da pomogne Crnoj Gori da proširi svoju teritoriju na Skadar, ako bi to vodilo definitivnom raskidu veza između Beograda i Cetinja. Posle iskustva sa Italijom iz prethodnog veka i načina kako je Pjemonte ujedinio Italiju i proširio teritorije na račun Austrije, u Beču u kralju Petru I i Nikoli Pašiću vide novog Vitorija Emanuela II i konta Kavura, ali i rusku produženu ruku Balkanu pošto je sa Karađorđevićima Srbija ušla u rusku orbitu.

Francuski dnevnik “Temps” tokom borbe za Skadar u Prvom balkanskom ratu izveštava da je Austrija pokušala da iskoristi opsadu grada i neprilike kralja Nikole da lansira još jedan napor za razdvajanja Crne Gore od Srbije i Rusije. Na sto je stavljena opcija da Skadar postane glavni grad nove Kneževine Albanije i da se stvori tzv. personalna unija u kojoj bi kralj Nikola, pored kraljevske crnogorske krune, dodao i kneževsku Albanije. Beč je pokušao da uplete u tu intrigu i Veliku Britaniju s obrazloženjem da bi na taj način uspostavili ravnotežu u regionu jer bi Crna Gora postala saveznik Austrougarske monarhije i brana ambicijama Srbije. Ironija sudbine je da su te austrijske ponude vlasti u Beogradu kasnije zloupotrebljvale kao dokaz da je kralj Nikola spletkario i kovao zaveru protiv Srbije. To je plasirano u javnost da bi se opravdalo sramno ponašanje Karađorđevića prema Petrovićima i tretiranje Crne Gore u Kraljevini SHS.

Odnosi unutar same Crne Gore tokom knjaževstva i kraljevstva Crne Gore su bili sve samo ne idilični, a Crnogorci su bili jednako podeljeni kao i danas. Nikola I je previše dugo vladao da se ne bi zamerio velikoj većini Crnogoraca, a sa dolaskom Pašića na vlast, iz Srbije je stizala pomoć gotovo svima koji su mu radili o glavi. Pokušaj prevrata u Crnoj Gori na dan parlamentarnih izbora 2016. izgleda kao loš rimejk Bombaške i Vasojevićke afere s početka XX veka. Kad god su Crnogorci bili dovoljno slobodni svađali su se međusobno, po plemenskoj, ideološkoj ili jednostavnoj interesnoj liniji. Nekad su letele glave, nekada su rane bile duboke, ali su znali i jedni drugima da opraštaju i mire se, pa zato ne čudi da ima onih koji su u jednom životu bili i “zelenaši” i “bjelaši” i “crveni”, baš kao što danas imamo one koji su prešli put od turbo Srba do turbo Crnogoraca i obratno.

Posle serije kontradiktornih informacija koje su dolazile o stanju u Crnoj Gori po završetku Prvog svetskog rata, britanska vlada u jesen 1920. šalje majora Harolda Tempelija, inače istoričara po struci, i diplomatu Ronalda Brajsa, da utvrde činjenično stanje. U izveštaju vladi u Londonu i parlamentu se kaže da je crnogorski narod podeljen u tri frakcije: sledbenike kralja Nikole, prosrpski nastrojene Crnogorce i autonomaše. “Pristalice kralja Nikole su najmalobrojnije i neki od njih su obični razbojnici koji svoje pljačke opravdavaju navodnom borbom za povratak kralja Nikole. Prosrpski nastrojene Crnogorce je teško kvantifikovati, ali je izvesno da su među pismenim ljudima većina. Autonomaši su u manjoj meri nostalgičari i tradicionalisti, a većim delom su republikanci koji smatraju da bi u okviru velike jugoslovenske države Crna Gora trebalo da ima svoju autonomiju”, piše dvojac Tempeli- Brajs.

Italijanski istoričar Lučano Magrini je došao da obiđe zemlju Petrovića posle smrti kralja Nikole i proveri priče koje je u italijanskim medijima prethodnih godina plasirala vlada Jovana Plamenca. Magrini konstatuje da Crnogorci ne vole mnogo nijednu od dve dinastije: Petroviće i Karađorđeviće. Zatim kaže da su Srbi posle vrlo energičnih i nasilnih mera upotrebljenih za gašenje pobune na Cetinju 3. januara 1919. godine, promenili pristup i počeli sa primenom politike pomirenja.

“Crnogorsko pitanje, onako kako ga prikazuju crnogorske izbeglice u Italiji i njihovi prijatelji više ne postoji za veliku većinu ljudi u Crnoj Gori. Nije da ovdašnji Crnogorci mnogo vole srpsku dinastiju: ali smrt kralja Nikole i povratak izbeglica iz Italije, ugasili su i ono malo nade među, inače malobrojnim, pristalicama Petrovića. U zatvorima više nema nijednog političkog zatvorenika a nijedan pripadnik crnogorske vojske u Gaeti koji se vratio u Crnu Goru nije bio zlostavljan ili šikaniran”, piše Magrini.

U komunističkoj i postkomunističkoj Jugoslaviji, životne priče Milovana Đilasa, Jova Kapičića, Slobodana Miloševića i njihovih porodica najbolje svedoče o kompleksnosti odnosa Crne Gore i Srbije, crnogorstva i srpstva. Dobra paradigma je i usud Sveta Marovića. Nešto imam utisak da Sveto nikada neće progovoriti o onome što zna o Đukanoviću, baš kao što ni Crna Gora, dok je Milo na vlasti, neće insistirati na njegovom izručenju.

Jedna nacija nije ništa manje vredna ako je mlađa, ionako nema starije od 230 godina, koliko god se trudili pojedini nacionalni istoričari u državama bivše Jugoslavije da dokažu da njihove nacije i nacionalne države postoje hiljadu godina. Ne vidim da su Nemci i Italijani nešto frustrirani što Francuska postoji 800 godina, Španija pet vekova, Velika Britanija tri, a Italija i Nemačka tek vek i po. Crna Gora je međunarodno priznata država, članica NATO, Crnogorci su relativna većina u stanovništvu države, crnogorski idiom je zvanični jezik, postoji Crnogorska pravoslavna crkva, čak ni stranke koje su bile za uniju sa Srbijom više ne osporavaju crnogorsku državnost i nemaju u svojim programima cilj ujedinjenja sa Srbijom. Da li su se gospodarske glave Petrovića osećale Srbima ili Crnogorcima trebalo bi da bude potpuno irelevantno za one koji sebe smatraju Crnogorcima, baš kao što Austrijance nije briga da li su se Habzburzi doživljavali kao Nemci ili Austrijanci.

Jedna ruska poslovica kaže: “Laži imaju noge koje mogu da te odvedu daleko u svet, ali ne mogu da te vrate tamo gde si bio”. Zato istoriju treba proučavati da bismo razumeli zašto se nešto događalo, da bismo bili spremni za ono što će nam se dogoditi a ne da bi gradili mitove. Primera radi, na naslovnoj stranici knjige Vitnija Vorena “Montenegro, the Crime of the Peace Conference”, koju su prvoborci obnove državnosti Crne Gore, citirali kao Bibliju, stoji trobojka “crvena-plavetna-bela” koja se vijori na vrhu Lovćena. Pripadnost naciji je emocija, pripadanje državi je razum.

( Željko Pantelić )