Vrijeme mitinga i pripreme za rat

Rukopis ima ukupno 364 kompjuterske stranice pisane bez proreda i 1245 napomena pisanih ispod crte. Prva knjige je podijeljena u tri glavna dijela. Prvi dio knjige (str. 1-50) govori o razvoju Crne Gore od 1945. do kraja 20. stoljeća. Crna Gora je tada obnovila svoju državnost, stekla je ravnopravan status u jugoslavenskoj federaciji, značajno se modernizirala, privredno razvila i demografski napredovala. Autori u ovom dijelu rukopisa detaljno pokazuju kako su se odvijali ključni procesi u Crnoj Gori (uspostava vlasti, odnos prema religiji, sukobi unutar vladajuće partije i uklanjanje staljinista, privredni razvoj). Nakon Drugog svjetskog rata u Crnoj Gori se preko 75% stanovnika bavilo poljoprivedom, da bi 1991. taj procenat spao na 7,1%, što najbolje kazuje o privrednom razvoju koji je doživjela u tom periodu. Zanimljivo je da je 1948. od ukupnog broja stanovnika u Crnoj Gori njih 90% se izjasnilo kao Crnogorci, da bi taj procenat 1991. spao na 61%.

U drugom dijelu rukopisa (str. 51 - 146) autori se bave pitanjem prevrata u Crnoj Gori 1989, što i jeste središnji dio čitavog rukopisa. U rukopisu se to pitanje promatra u širem jugoslavenskom kontekstu, tzv. antibirokratske revolucije i političkih odnosa u Jugoslaviji. Autori zastupaju tezu da crnogorsko rukovodstvo koje je pučem srušeno nije prije toga vodilo nikakvu antisrpsku politiku, kako je glasila optužba koja je dolazila iz Miloševićevog kruga. Autori ukazuju na problem Kosova, koji je bio važan za jačanje srpskog nacionalizma, te pokazuju pozadinu mitinga koji su organizirani u Crnoj Gori u drugoj polovici 1988. (Titograd, Kolašin, Nikšić, Cetinje, Andrijevica), i početkom 1989, koji su 9. januara doveli do rušenja crnogorskog rukovodstva. U rukopisu se detaljno prate ovi mitinzi, ukazuje na glavne organizatore te slabost i nesnalaženje crnogorskih institucija.

Vrijednost rukopisa je u tome što autori ukazuju i na pojave otpora smjenama „sa ulice“. Kao primjer navode miting u Plavu 25. januara 1989, koji je znatno zaoštrio međunacionalne odnose u Crnoj Gori i bio novi izazov za crnogorsko društvo.

Poseban dio ovog dijela knjige govori o reformskim pokušajima Ante Markovića i mjestu Crne Gore u tim reformama. Autori pišu o Markovićevim ekonomskim reformama, stvaranju Saveza reformskih snaga u Crnoj Goru u oktobru 1990. (147 - 179) i pluralizaciji političke scene u Crnoj Gori 1990. i 1991. godine.

Treći dio knjige (str. 179 - 364) govori o stavovima crnogorskog rukovodstva koje je na vlast došlo pučem 1989. prema događajima u Jugoslaviji, idejama za transformaciju jugoslavenske federacije, odnosima sa Srbijom i procesima u Crnoj Gori koji su vodili stvaranju Savezne Republike Jugoslavije 1992. godine. Autori detaljno prezentiraju diskusije o referendumu koji je organziran radi stvaranja SR Jugoslavije koju su činile Srbija i Crna Gora. Pokazuju da su uz “unioniste“, koji su se zalagali za zajedničku državu Srbije i Crne Gore, postojali i tzv. independisti-konfederalisti, koji su se zalagali za suverenu Crnu Goru. No, na referendumu održanom 1. marta 1992. godine unionisti su odnijeli pobjedu i otvorili put stvaranju zajedničke države Srbije i Crne Gore, s obzirom da su ostale republike na svojim referendumima odlučile izaći iz jugoslavenske države. Na ovom referendumu 1. marta 1992. građani Crne Gore su donijeli i odluku o promjeni imena glavnom grada (umjesto Titograd vraćeno je ime Podgorica), što je i na simboličkoj ravni značilo raskid sa socijalističkom Crnom Gorom.

U nastavku rukopisa autori prate položaj Crne Gore u novoj državi, posebno u vrijeme uvođenja sankcija međunarodne zajednice zbog sudjelovanja vojske Savezne Republike Jugoslavije u ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Detaljno je pokazano ne samo kako se Crna Gora pripremala za ratove protiv Hrvatske i Bosne i Hercegovine, nego i pojave otpora ratnoj mobilizaciji, posebno među Albancima i Muslimanima, ali i među akterima civilnog društva i opozicionim političkim strankama u Crnoj Gori (poput Liberalnog saveza Crne Gore, Građanskog odbora za mir, Crnogorskog vijeća Evropskog pokreta i drugih).

Ovaj rukopis se najvećim dijelom bavi političkim promjenama u Crnoj Gori 1988-1992. godine. Autori su detaljno analizirali procese koji su se u tom razdoblju odvijali u Crnoj Gori, promatrajući to u dužem historijskom kontinuitetu i u širem političkom kontekstu raspada jugoslavenske države. Koristili su mnoštvo primarnih izvora, sjećanja sudionika, novinske izvještaje, literaturu. Rukopis detaljno oslikava stanje u Crnoj Gori, otkriva pozadinu mitinga koji su doveli do puča u januaru 1989. i omogućava da bolje razumijemo promjene koje su se nakon puča odvijale i na široj jugoslavenskoj političkoj sceni, te ga zbog toga preporučujem za objavljivanje. (Autor je profesor Univerziteta u Sarajevu)

( Husnija Kamberović )