Vladavina duga

Globalna pandemija korona virusa donijela je razne nevolje, ali je i uslovila da se neke nepravilnosti, koje su se provlačile kroz svjetsku svakodnevicu, konačno otklone ili učine potpuno vidljivima. Nama je donijela i novo javno zaduženje, kao i strah da će ono, ako ne bude promjene u načinu njegove realizacije i određivanju svrhe, usloviti rapidan pad životnog standarda i nova socijalna raslojavanja. Crna Gora danas, više nego ikada, mora javno polemisati o mogućem povećanju ekonomskih nejednakosti, novom demografskom padu, sada već osjetnim privrednim poremećajima i stvaranju veoma nestabilnog socioekonomskog miljea u kojem će strukture organizovanog kriminala preuzeti primat.

Izvještaj Međunarodne organizacije rada i Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj, nakon nedavne izmjene i dopune Zakona o budžetu i izmjene i dopune odluke o zaduživanju i načelno najavljenog trećeg paketa mjera pomoći privredi, potvrdio je nepostojanje kvalitetnog socijalnog dijaloga. Ukazano je Vladi Crne Gore da u preduzimanju neophodnih ekonomskih mjera nije pažljivo pregovarala sa reprezentativnim sindikalnim asocijacijama i predstavnicima privrednih subjekata. Pored ovoga, stručna javnost ne dijeli viđenje naše izvršne vlasti o padu budžetskih prihoda od turizma i direktnih stranih investicija. Po ovom pitanju neka odstupanja idu i do dvostruko većeg iznosa od onoga po kojem je vršen nedavni rebalans. I postupanje lokalnih samouprava u aktuelnoj situaciji nije razmatrano na sveobuhvatan način. U Vladi CG izostala je međuresorna analiza o mjerama koje su opštine preduzimale. Nije razmatrana njihova subordinisanost sa mjerama sprovedenim na nacionalnom nivou i nije obavljeno utvrđivanje njihovog uticaja na lokalne javne finansije.

Naime, idući samo ovim redosljedom dubioza, i Vlada CG i ekonomska analitika moraju problematizovati tvrdnju da će javni dug u decembru ove godine iznositi oko 3,8 milijardi eura, odnosno 82,5% BDP-a. Istini za volju, sve i da 16.000 novonezaposlenih od marta i 36.000 radnih odnosa u neposrednom riziku od raskida usljed objektivnih okolnosti, uz najavljeni minimalni pad od 450 miliona eura prihoda u turizmu i bez načelne projekcije duga lokalnih samouprava za tekuću godinu, mogu “stati” u projektovanih 6,8% pada BDP-a, Crna Gora mora promjeniti svoj odnos prema ovom problemu. Koliko se ili događaji smjenjuju filmskom brzinom ili neprecizno utvrđuje postojeće stanje duga, najbolje ilustruje činjenica da su iz Ministarstva finansija, samo u roku od mjesec dana, neophodni iznos zaduženja od 410 miliona eura uvećali ka iznosu od 500 miliona. Iako je već u martu bilo jasno da Srednjoročna strategija upravljanja dugom 2018-2020. nije izvodljiva i da će doći do kašnjenja na izgradnji autoputa Bar-Boljare, Vlada CG nije, iako je najavljivala, pokušala da teret upravljanja ekonomskom krizom institucionalno preusmjeri i pripremi, odnosno sprovede socijalni dijalog i mobiliše stručnu javnost.

I bez pojave kovida-19, postupci javnog zaduživanja od strane aktuelne vlasti u Crnoj Gori trebali su znatno ranije biti predmet veće konstruktivne kritike. Po ovom pitanju, izuzimajući konkretne i veoma detaljne analize nekoliko nevladinih organizacija, stručna javnost je, izuzev angažovanih i medijski prepoznatih pojedinaca, uglavnom ćutala i nerijetko odobravala ovakva zaduživanja. Na osnovu TV prenosa zasjedanja Skupštine CG, kao i kroz medijske izvještaje o sjednicama Odbora za ekonomiju, finansije i budžet, možemo izvesti, naravno uz savjesne izuzetke, zaključak da je ova tematika često potiskivana dnevnopolitičkim prepucavanjima i nikada apsolviranim identitetskim pitanjima našeg društva. Teško je oteti se utisku da su i nedavna politička previranja u Budvi, koja su zamaglila skupštinsku raspravu o rebalansu budžeta, samo još jedno nepredvidivo događanje u nizu.

Kredibilitet dosadašnje ekonomske politike najbolje se očituje, ne samo u tome da je javni dug od obnove državnosti uvećan sedam puta, već i u tome što nijedan od tri principa zaduživanja zbog privrednog razvoja nije ostvaren. Prvo, većina naših zaduženja ne da nije bila usmjerena na konkretne razvojne projekte, već su i malobrojne investicione opcije, osim izgradnje tunela Sozina, sa svojim stopama doprinosa bile znatno manje od kamata kredita kojima su podsticane. Čak više, za sve ove godine netransparetnih ekonomskih vizija nikada nijesmo ugledali konkretne podatke za bombastično najavljene razvojne projekte. Ni za jedan od ovih investicionih neuspjeha, od koji su neki imali obilježja krivičnih djela protiv službene dužnosti, nijesmo imali utvrđivanje odgovornosti. Posebnu poteškoću u sveobuhvatnom sagledavanju istaknutih okolnosti predstavljale su odredbe Zakona o slobodnom pristupu podacima i Zakona o tajnosti podata, kao i upravna praksa koja je iz njihovog tumačenja proizilazila. Drugo, učestala zaduživanja, iako je naš finansijski sistem veoma pregledan, nijesu na odgovarajući način pokrivala javnu potrošnju koja je uvijek bila neprecizno utvrđivana.

Zapravo sva zaduživanja, koja su uglavno bila kratkoročna i kojima su se obezbjeđivala sredstva namjenjena javnoj potrošnji (dok se ne realizuju predviđeni fiskalni prihodi), često su bila ad hoc zbog neodgovarajućeg planskog ili strateškog pristupa. Naravno, ovome su uveliko doprinosili netransparetni (i sa sumnjivim privrednim partnerima) ugovorni aranžmani javne uprave. Valja istaći da je svaka od 14 najzačajnijih privatizacija u CG umjesto fiskalne stabilnosti zapravo uslovljavala dodatne budžetske rashode. Dovoljno je podsjetiti na Deripaskinu kupovinu KAP-a i iznos od preko 800 miliona eura za određene, navodne, ugovorne kazne i subvencije. U sagledavanju ostalih nepravilnosti iz ovog segmenta, posebnu pažnju treba obratiti i na nepoštovanje odredbi Zakona o budžetu i fiskalnoj odgovornosti od strane organa državne uprave i lokalnih samouprava.

Treći princip zaduživanja, barem na primjeru naše ekonomske politike, nije uslovljavao značajnije tzv. strukturne promjene u privredi. Turizam, koji nam je direktno i indirektno obezbjeđivao 25% BDP-a, odnosno njegovo aktuelno stanje, omogućava nam najpreglednije uočavanje nedostatke u njegovim pratećim privrednim oblastima, kao i svu apsurdnost uvoza određenih roba. Čak je i na nedavnoj Međuvladinoj konferencije u Briselu, na kojoj je otvoreno 8. poglavlje u pregovorima sa EU, problematizovano pitanje državne pomoći i njena nekompatibilnost sa privrednim dešavanjima.

Ako svemu navedenome dodamo i nefunkcionalnost poreskog sistema, kao i podsjetimo na iznos od preko 700 miliona eura poreskog duga kojeg je 2016. utvrdila prelazna vlada, onda je svima jasno da jesenjem smanjenju plata i penzija treba da prethode efektnije ekonomske mjere, koje treba utvrđivati kroz novi i participativniji pristup prema stručnoj i široj javnosti.

( Neđeljko Necko Đurović )