Liberal u politici, anarhista u nauci

Kada istoričari postanu dio istorije, to može biti višestruko problematično. Ali ako prihvatimo čuveni iskaz “da bez istoričara nema istorije” onda je nedavna smrt uglednog naučnika, dubrovačkog gospara, prijatelja Bosne i Crne Gore, veliki gubitak za sve ljude koji pripadaju esnafu akademske zajednice istoričara. Posebno za one koji su sa njim sarađivali, polemisali ili jednostavno drugovali. Bio je jedan od posljednjih naučnika, istoričara, sa prostora bivše SFRJ, koji je podjednako uvažavan u svim akademskim zajednicama na prostorima bivše države. Britak u izrazu i nepomirljiv u iskazu, poput anarhiste je razarao uvriježene stereotipe, beskrupulozno se obračunavao sa nacionalromantizmom, bez obzira odakle dolazio. Zato je nacionalistima stavljao prst u oko, a tradicionalistima razarao mitove, no i pored toga su ga svi prisvajali. Jedni su tvrdili da je “Srbin-katolik” iz Dubrovnika, drugi da je “sumnjivi Hrvat”, no on je na to, uvijek reagovao svojim zaraznim grohotnim smijanjem, kojim je jasno stavljao do znanja da su njegovi životni ideali iznad izanđalih balkanskih klišea i da je jednostavno intelektualac liberalne tradicije.

Ivo Banac rođen je u Dubrovniku 1947. godine. Kada je napunio 12 godina emigrira sa majkom u SAD, gdje se pridružio ocu koji je emigrirao kada se on rodio. Katoličku gimnaziju Lojola završava u Njujorku, da bi 1969. završio studije na Univerzitetu Fordham. Magistrirao je 1971, a doktorirao na Univerzitetu Stanford (1975) na istoriji. Na Univerzitetu Stanford i državnom univerzitetu San Francisko započinje univerzitetsku karijeru, prvo kao asistent (1975-1977), (1977), docent (1982), vanredni profesor, da bi na čuvenom Yale univerzitetu bio izbaran za redovnog profesora (1988) i za profesora emeritusa. Na Yale je u dva mandata bio rukovodilac (Master) Pierson Collegea. Značajnu univerzitetsku karijeru osnažio je i profesurom na CEU (1995-1999). Ko je imao prilike da boravi na ovom Srednjoevropskom univerzitetu u Budimpešti, poput prvopotpisanog autora ovih redova, znat će da je to tada bilo najznačajnije intelektualno središte za postdiplomce i doktorante iz čitavog postkomunističkog svijeta. Bio je direktor Centra za izučavanje istorije u Pragu (1996). Tamo je prof. Banac rukovodio Institutom za jugoistočnu Evropu, interdisciplinarnim colegiem, na kojem je istorijska nauka zauzimala središnje mjesto (1996-1999), član UO Arhiv otvorenog društva u Budimpešti (1996-1998). Od 2008 godine, Ivo Banac je bio redovni profesor na Zagrebačkom sveučilištu, na odsjeku za istoriju, a od 1990. i dopisni član HAZU. Posljednje godine univerzitetske karijere posvetio je mentorstvu na doktorskim studijama Hrvatskog katoličkog univerziteta. Na Univerzitetu Crne Gore bio je mentor na doktorskim studijama drugopotpisanom autoru ovih redova. Mimo oficijelnog akademskog angažmana, prof. Banac je bio organizator i rukovodilac ljetnjih škola Yale univerziteta, te brojnih drugih intelektualnih radionica, škola i kurseva u Zagrebu, Dubrovniku i Sarajevu.

Intelektualci iz Crne Gore su često bili njegovi “gosti”, tim povodom i slovio je za nekog ko je mogao okupiti na jednom mjestu najveće autoritete iz oblasti humanističkih nauka iz cijelog svijeta. Prof. Banac je svojim naučnim, intelektualnim i javnim angažmanom ostavio značajno i vrijedno nasljeđe. U naučnom smislu, na desetine njegovih originalnih naučnih monografija i stotine članaka i priloga svjedoče o njegovom stalnom naučnom interesovanju za područje Jugoistočne Evrope, Jugoslavije, posebno. Na ovim prostorima, postaje naročito poznat po svom djelu The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics, (Cornell University Press, Ithaca, 1984). Knjiga je nagrađena nagradom ‘’Wayne S. Vucinich’’ za najbolju sjevernoameričku knjigu iz područja ruskih i istočnoevropskih studija objavljenu 1984. godine. Nekoliko godina kasnije, ova studija, koja je i njegova doktorska disertacija je objavljena na hrvatskom jeziku “Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: Porijeklo, povijest, politika”, Globus, Zagreb, 1988, Durieux, Zagreb, 1995.) Studija prof. Banca je bila nova i nesvakidašnja pojava u tadašnjoj jugoslovenskoj istoriografiji. Oslobođena ideoloških imperativa i demonstriranjem novog narativa bez robovanja protežiranja poželjnih obrazaca, studija je bila nesvakidašnji inovativni pogled na nacionalno pitanje u tadašnjoj Jugoslaviji. Da bismo ilustrovali, šta je sve novo donijela ta studija, moguće će biti najubedljivija analiza ovog pitanja sa pozicija Crne Gore. Dok je tadašnja crnogorska istoriografija “mudro prećutkivala” Božićni ustanak u Crnoj Gori i svodila ga “na dva do tri opaljena metka oko Cetinja”, prof. Banac je, ilustrujući ovo pitanje u svojoj studiji objavio i stihove iz narodne pjesme (str.255) Crnogorski zelenaši:

”Braćo moja i junaci/Dan stravični sjutra sviće/Ovi Božić Crna Gora/S krvlju brackom proslaviće”

U analizi crnogorskog nacionalnog pitanja, komparirajući ga sa hrvatskim, prof. Banac je potencirao crnogorsku državnu tradiciju ali za razliku od hrvatskog uočavao i snažno prisutan srpski nacionalni sentiment unutar njega. Druga, poznata monografija prof. Banca With Stalin Against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism, Cornell University Press, Ithaca, 1984; (Sa Staljinom protiv Tita: informbirovski rascjepi u jugoslavenskom komunističkom pokretu, Globus, Zagreb, 1990) je posvećena prvom velikom ideološkom rascjepu unutar komunističkog svijeta viđenom iz perspektive jednog zapadnjaka.

Od brojnih njegovih monografskih djela pomenućemo samo dio: “Cijena Bosne: članci, izjave i javni nastupi, 1992.-1993.”, (Europa danas, Zagreb, 1994, 2. prošireno izdanje, Vijeće kongresa bošnjačkih intelektualaca i Bosanski kulturni centar, Sarajevo, 1996), “Srbi u Hrvatskoj jučer, danas, sutra” (urednik), Hrvatski helsinški odbor za ljudska prava, Zagreb, 1998), “Raspad Jugoslavije: eseji o nacionalizmu i nacionalnim sukobima”, (Durieux, Zagreb, 2001). U ovim djelima Banac se bavio pitanjima i posljedicama raspada jugoslovenske države ukazujući na uzroke izvedene vještim, ponekad i lucidnim istorijskim ekspozicijama. Za počasnog građanina Sarajeva proglašen je 2004 godine, što je bilo veliko priznanje za naučnika koji se zalagao za suživot i potvrđene civilizacijske vrijednosti. Pokušavao je da te vrijednosti promoviše i kao političar. Bio je predsjednik Liberalne stranke Hrvatske (od 2003), ministar u vladi Hrvatske, poslanik i predsjednik Hrvatskog helsinškog odbora za ljudska prava. Stiče se utisak da se kao naučnik i erudita bolje snalazio u intelektualnom svijetu, gdje postoje ustaljena pravila, nego u političkom, u kojem to po pravilu diktiraju oni kojima pravila i principi malo znače. Svi oni, koji su imali privilegiju da budu prijatelji dr Banca, a takvih je u Crnoj Gori bilo više, znaju da su njegovom smrću izgubili mnogo i da je nesvakidašnji intelektualni bard, prof. dr Ivo Banac, bio jedan od onih koji je razumijevao Crnu Goru i pomagao njen emancipatorski hod ka uređenim i demokratskim društvima.

( Šerbo Rastoder, Novak Adžić )