U svojoj različitosti lice smrti je uvijek isto

Očito je bila varljiva nada da će se u ljetnim mjesecima intenzitet epidemije koronavirusa početi smanjivati i da će se život konačno vratiti svakidašnjim uobičajenim tokovima. Čovjeka je ponovo obuzelo stanje strepnje, neizvjesnosti te posebno straha, tog negativnog osjećaja koji postupno destruira njegovo biće. Stari, ponovo intenzivirani, ili pak novi val epidemije sve više počinje harati svijetom. Nezaustavljivi razvoj koronavirusa (naziv dolazi od latinske riječi corona - što znači kruna) ponovo kruniše svoj smrtonosni pohod. I sveta Korona, hrišćanska mučenica iz drugog soljeća, zaštitnica od epidemija, egzistira kao nijemi i nemoćni svjedok ove svjetovne globalne tragedije. Nedavno iskustvo izolacije kao učinkovita preventivna mjera odbrane od virusa što je podrazumijevalo takozvanu socijalnu distancu, obavezno korištenje zaštitne maske i zaštitnih rukavica, suočilo je čovjeka sa samim sobom. Brinuo je o svojoj sigurnosti i sigurnosti bližnjih. Novim zamahom epidemije paradigma straha je usložila problem. Poražavajuća crna statistika svakodnevnih izvještaja daje ponovo mračnu sliku dominacije virusa na globalnom planu. Izoliranost više nije fenomen izoliranog pojedinca od svijeta, već se svijet počinje izolirati od samoga sebe. Gubi vitalnu dinamičnost koja je uslov njegovog opstanka. Smrt kao realnost i apstraktna opasnost živi vlastite oblike svoje zemaljske, ovosvjetovne avanture. U svojoj različitosti lice smrti je uvijek isto, uvijek postojano odnosno trajno.

Pokušaj da se prikaže njeno totalno lice predstavio nam je na slici Trijumf smrti flamansko-holandski slikar Piter Brojgel stariji. Kompozicija je nastala 1562. godine. Ovaj maštoviti slikar i graver, plodan stvaralac, u čijim je prvim radovima vidljiv jak uticaj Hijeronimusa Boša, bio je sklon slikanju zanimljivih alegorijskih tema, odnosno motiva čija se slikarska atraktivnost često zasnivala na nekim satiričkim kritikama ili je upozoravala na neke moralne principe. Karakteristika njegovog tipičnog, dakle brojgelovskog stila, jest smisao za ruralne ambijente, običaje seljaka, za pejzaže i ambijente u kojima je ova populacija živjela i radila. Zbog svog interesa za tu vrstu čovjekovog života i prostora u kojemu se taj život odvijao slikaru je donio nadimak “Brojgel seljak”. Ovaj je umjetnik posebno zaslužan i zato što je pejzažu davao status ravnopravnog motiva, a ne samo elementa pozadine koji je bio u funkciji isticanja ili naglašavanja onog što je bilo naslikano u prvom planu kompozicije. Veliki je holandsko flamanski slikar i graver za vrijeme svoga života proveo dvije godine u Italiji. Malo se od onoga što je karakteriziralo talijansku renesansu, onaj ideal klasične harmonije i uzvišene ljepote, odrazilo na slikarski senzibilitet ovoga majstora. “Ali ono što je Brojgel uzeo od tog boravka u Italiji”, kako pišu E. Wolf i R. Milen, “bilo je nešto značajnije od hrpe antičkih starudija. On je naučio, kao ni jedan od njegovih suvremenika u Holandiji, kako da izgradi cjelinu od nebrojenih tačno zapaženih detalja koji sačinjavaju njegove slike, a to je bio osnovni cilj talijanske renesanse.” To “izgrađivanje cjeline” na slici s nebrojenim detaljima minuciozne izvedbe, karakteristično je i za ovo Brojgelovo remek djelo. U njegovom Trijumfu smrti srednjovjekovna inventivnost izražena u duhu sjeverne renesanse današnjem posmatraču može izgledati naivno, ali njena košmarna dinamičnost uzbuđuje savremen duh. Inventivnošću u bizarnosti prikazanih detalja Brojgel je bujnu bošovsku fantaziju preobrazio u simboličku stvarnost čovjekove egzistencijalne tragike. Ova slika naslikana uljem na dasci koja se danas nalazi u madridskom muzeju Prado, kako joj sam naziv sugerira, prikazuje učinkovitost smrti, bez zaustavljanja i pobjedonosno. Iako na slici vidimo predio što je očito bio po ostacima arhitekture, po naznačenim krovovima, u daljini, neko naselje ili možda neki primorski grad, mi taj lokalitet u kojemu se upravo događa smrt doživljavamo kao sveopšti zemaljski prostor u kojemu cijeli ljudski rod stradava nemoćno se predajući i beznadno se opirući sudbini kolektivnog stradanja. Smrt na Brojgelovoj slici prožima sve, nebo i zemlju, zrak i vodu. Individualna i kolektivna smrt potpuno su izjednačene sveopštim procesom umiranja. Kralj u lijevom donjem uglu slike postaje bezimena žrtva, kao i onaj napuhnuti leš utopljenika što pluta na mutnoj vodi neke bare. U smrti su takođe Izjednačeni i sveštenici i plemstvo, običan puk, životinje i biljke, a među njima i ona dvorska luda prestrašenog izgleda što iz tog smrtonosnog meteža sa slike gleda prema nama zavlačeći se pod sto. Preko stola je prostrt bijeli stolnjak na kojem se nalaze pedantno servirani hrana i pribor za jelo što upućuje na neku prigodničarsku svečanost koju je naglo omeo iznenađujući nalet razarajuće smrti. Samo se dirljivi, očajnički lik jednog plemića koji poseže za mačem doima kao tragični junak koji se eto uprkos neumoljivosti i neminovnosti smrti pokušava oduprijeti njenom nezaustavljivom pobjedničkom pohodu. U desnom donjem uglu slike posebno je zanimljiva trenutačna odsutnost jednog muzikom zanešenog para, trubadura s lutnjom i njegove izabranice. Oni su očito toliko obuzeti sobom da ne vide i ne čuju kako se iza njih nalazi kostur koji svira u muzički instrument. Zanimljivost ovoga detalja dokazuje suptilnu bizarnost Brojgelove stvaralačke imaginacije. Egzekucije smrti na ovoj kompoziciji nijesu samo brutalne i zastrašujuće. Tonovi kosturovog muzičkog instrumenta usaglašavaju se s pjesmom koju izvodi zanešeni par, a smrt se komponira s melodijom u čijim će tonovima zauvijek iščeznuti glasovi zaljubljenih. Na Brojgelovoj slici ne stradavaju samo živi ljudi. Na njoj po drugi put umiru i mrtvaci. Zemlja je spaljena i ogoljena. Svijet je postao golemo stratište, što u nepreglednim kolonama trijumfa smrti, s nadirućom i nebrojenom vojskom kostura, skončava u neartikuliranoj buci u kojoj se vriskovi i jauci ljudi miješaju s kreštanjem i graktanjem ptica, suhim i škripavim pokretima kostura, sa zvukovima oštrih kosa i mačeva kojima sjeku tijela svojih žrtava, s velikom hukom plamena u čijoj buktinji će sagorjeti sve. Silina požara na dalekom horizontu kompozicije nadnosi oblak crnog gustog dima što će zamračiti more na kojem zapaljeni brodovi tonu, zamračit će i zemlju s uspravnim krstovima i vješalima, s visoko uzdignutim koturima za mučenje nalik kakvim monstruozno izraslim gljivama. U vatri i dimu će zauvijek isčeznuti zvukovi zvona što ih poteže smrt s grana spaljenog drveta, izraslog među ruševinama nekog hrama. Posebna zanimljivost Brojgelove kompozicije ne proizilazi tek iz vještine renesansnog flamansko-holandskog majstora da jedan mračni prizor koji poprima karakter fantastičnog prezentira u pedantno naslikanim scenama u kojima se smrt obračunava sa svojim žrtvama. Ono što čini nelagodniju stranu ove slike, uprkos njenoj čitljivoj vizuelnoj jasnoći, jest nevjerovatan utisak određene emocionalne ravnodušnosti prema temi naslikanog prizora. Tu se, dakle, trijumf smrti iskazuje na onoj drugoj razini, na apstraktnom planu njene apsolutne moći. Kao da sama smrt uspostavlja ugao gledanja kompozicije, ugao u kojem se naša svijest iznenada podiže na razinu njezine (dakle smrti) neupitne fatalnosti. Ona (smrt), određuje i distancu naspram prizora koji upravo pokreće. Tako se na neobičan način spajaju i pomiruju naša svijest o neizbježnosti umiranja i strahota prizora koji promatramo.

Kao da se ono što se zbiva pred našim očima mora dogoditi i kada dolazi ovako iznenadno i bez milosti, kao što će stradati i ono dijete u naručju mrtve majke uz čije se lice šulja izgladnjeli pas. Čini nam se da Brojgelova kompozicija funkcioniše tako da njena vizuelna opisnost proizvodi misao o smrti ne na razini emocionalnog reagiranja, što bi ga u nama neposredno izazvao određeni prikazani detalj, nego na opštoj razini svijesti u kojoj će se fenomen umiranja i smrti pojaviti kao nešto što egzistira snagom apsoluta. U Trijumfu smrti kako nam ga je prikazao Piter Brojgel stariji individualna je smrt izgubljena u smrti kolektiviteta, u konglomeratu masa, u golemom sveopštem pokretu u kojem se cijeli globus rotira u svojoj smrtnoj putanji a civilizacija umire u ravnodušnom beskraju svemira.

( Dimitrije Popović )