Diskriminacija i stigma najveće barijere u liječenju bipolarno-afektivnog poremećaja

Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji, bipolarni poremećaj karakteriše se ponavljanim epizodama (za postavljanje dijagnoze neophodne su najmanje dvije) značajno narušenog raspoloženja i nivoa aktivnosti, pri čemu se u nekim fazama javljaju povišeno raspoloženje, količina energije i aktivnosti (manija), a u drugima sniženo raspoloženje, manjak energije i aktivnosti (depresija). Klinička slika, odnosno manifestacija bipolarnog poremećaja, u osnovi ima patološko raspoloženje, a svi drugi simptomi su posljedica uticaja ovih promjena raspoloženja na ponašanje i psihičke funkcije poput mišljenja, volje, nagona, pažnje, percepcije i pamćenja. Simptomi bipolarnog poremećaja mogu biti različiti, a javljaju se u okviru maničnih, depresivnih, ili takozvanih mješovitih epizoda, u kojima se istovremeno javljaju i simptomi manije i simptomi depresije.

Prije oko 40 godina, Američka psihijatrijska asocijacija uvela je termin bipolarni afektivni poremećaj (afekat kao spoljašnja manifestacija unutrašnjeg raspoloženja) upravo kako bi, s jedne strane korigovala ranije korišćene nazive manično-depresivni poremećaj ili manična depresija koji su poprimili neaktivnu, stigmatizujuću i diskriminišuću notu, a s druge strane, kako bi razlučila ova stanja od takozvanih unipolarnih poremećaja raspoloženja. Budući da raspoloženje i sve emocije koje ga čine postoje na širokom kontinuumu, opisna kategorija bipolarnosti služi tome da prikaže da osobe sa ovim poremećajem imaju iskustvo različitih simptoma sa oba kraja kontinuuma raspoloženja, odnosno i depresije i manije kao različitih polova afektivnog spektra.

Dijagnoza

Prema Američkoj psihijatrijskoj asocijaciji, da bi se postavila dijagnoza manične epizode bipolarnog poremećaja, potrebno je da budu ispunjeni sljedeći kriterijumi: period za osobu neuobičajenog i konstantno povišenog, pretjeranog, ili razdražljivog raspoloženja, uz neuobičajen i konstantno povišen nivo energije i količine aktivnosti, koji traje najmanje jednu sedmicu, a simptomi su prisutni tokom skoro cijelog dana i tokom skoro svakog dana. Za vrijeme perioda ovako izmijenjenog raspoloženja i povišene energije i aktivnosti, tri ili više simptoma (odnosno 4 ili više, ukoliko je raspoloženje samo razdražljivo) su u značajnoj mjeri prisutni i predstavljaju vidljivu promjenu u odnosu na uobičajeno ponašanje:

- osjećaj povišenog samopoštovanja ili prisustvo ideja o ličnoj veličini i značaju

- snižena potreba za snom (npr., osoba se osjeća odmorno nakon samo 2-3 sata sna)

- pretjerana govorljivost

- naviranje misli, ili subjektivni osjećaj ubrzanog razmišljanja,

- naglašena rasijanost (npr., pažnja se ne može zadržati dugo na jednoj temi, i često je odvlače nepotrebni i beznačajni detalji ili spoljašnji događaji)

- povišena količina cilju usmjerenih aktivnosti (bilo u profesionalnom, društvenom ili seksualnom smislu) ili psihomotorni nemir (nesvrsishodna cilju neusmjerena aktivnost)

- pretjerano uključivanje u aktivnosti koje mogu imati ozbiljne neželjene posljedice (npr., neumjereno i nekontrolisano trošenje novca, ulaženje u rizične poslovne poduhvate ili rizične seksualne odnose).

Poremećaj raspoloženja je dovoljno ozbiljan da uzrokuje značajno narušeno društveno ili radno funkcionisanje, ili da iziskuje bolničko liječenje kako bi se spriječilo da osoba naškodi sebi ili drugima.

Klinička slika ne može se pripisati upotrebi psihoaktivnih supstanci ili posljedicama nekog drugog medicinskog stanja.

Stalno povišeno raspoloženje, povećana energija i aktivnost, povećana društvenost, govorljivost, pretjerana familijarnost, povećana seksualna energija i smanjena potreba za spavanjem uz izraženo osjećanje blagostanja, dobre fizičke i mentalne efikasnosti javljaju se i u hipomaniji, ali ne u takvom stepenu da bi teško ugrozili društveno, radno ili funkcionisanje u drugim važnim oblastima.

Kako bi se postavila dijagnoza depresivne epizode u okviru bipolarnog poremećaja, prema Američkoj psihijatrijskoj asocijaciji, potrebno je da budu ispunjeni slijedeći kriterijumi:

- pet (ili više) slijedećih simptoma treba da budu prisutni u periodu od dvije sedmice i da predstavljaju promjenu u odnosu na prethodno za osobu uobičajeno funkcionisanje, pri čemu je najmanje jedan simptom depresivno raspoloženje ili gubitak interesovanja i zadovoljstva

- depresivno raspoloženje koje traje gotovo cijelog dana skoro svakog dana (npr. osoba se može osjećati tužno, prazno ili beznadežno)

- naglašeno sniženo interesovanje za sve ili gotovo sve aktivnosti tokom skoro cijelog dana, skoro svakog dana i izostanak zadovoljstva koje uobičajeno proizilazi iz aktivnosti

- značajno gubljenje ili dobijanje u težini (npr., promjena u tjelesnoj težini od najmanje 5% za mjesec dana), ili značajna promjena u smislu svakodnevno pojačanog ili sniženog apetita

- nesanica ili pretjerana potreba za spavanjem koja se javlja skoro svakog dana

- psihomotorna uznemirenost ili usporenost skoro svakog dana, toliko naglašena da je i drugi mogu primijetiti, a ne samo subjektivni doživljaj nemira ili usporenosti

- svakodnevni osjećaj umora ili nedostatka energije, - osjećanje bezvrijednosti ili pretjerani i neprikladan osjećaj krivice koji se javlja skoro svakog dana

- svakodnevno smanjena sposobnost da se efikasno razmišlja ili da se skoncentriše, neodlučnost

- ponavljano razmišljanje o smrti (ne samo strah od smrti), ponavljana suicidna ideacija (razmišljanje o samoubistvu) sa ili bez konkretnog plana, ili pokušaj suicida.

Prisutni simptomi dovode do klinički značajnog osjećaja nezadovoljstva ili oštećenja u društvenom, radnom i drugim važnim oblastima funkcionisanja. Klinička slika ne može se pripisati upotrebi psihoaktivnih supstanci ili posljedicama nekog drugog medicinskog stanja.

Uzroci

Smatra se da, globalno gledano, najmanje 60 miliona ljudi živi sa bipolarnim poremećajem. Ovaj poremećaj javlja se prvi put uglavnom u mlađoj odrasloj dobi i jednako pogađa oba pola. Jasan jedinstven uzročnik bipolarnog poremećaja nije ustanovljen, već se smatra da u nastajanju ovog stanja ulogu imaju različiti genetski, biohemijski i sredinski faktori, pri čemu se nasljednim faktorima pripisuje i 60 do 80 odsto sklonosti.

Karakterističan je potpuni oporavak između epizoda, do prethodno uspostavljenog nivoa funkcionisanja. Epizode manije uglavnom počinju naglo, razvijaju se brzo i traju od dvije sedmice do četiri do pet mjeseci, dok se depresivne uglavnom razvijaju sporije i u prosjeku traju do šest mjeseci. I za jedne i za druge stresogeni životni događaji mogu biti okidač, iako to nije nužan preduslov.

Bipolarni poremećaj je u pravilu hronično stanje sa epizodičnim tokom, ali dugoročna primjena terapije kakvu danas imamo, omogućava adekvatnu kontrolu bolesti i omogućava osobama koje se liječe da vode ispunjen, zdrav i kvalitetan život.

Liječenje

Život sa bipolarnim poremećajem može biti izazovan, ali postoje brojni načini da se ovi izazovi prevazđu. Terapija se primjenjuje sa ciljem da se ublaži i prevaziđe aktuelna epizoda bolesti, da se spriječi ponovno javljanje ili pogoršanje bolesti, kao i da se ublaže eventualne posljedice bolesti.

Bipolarni poremećaj prvenstveno se liječi farmakoterapijski, odnosno ljekovima koji imaju za cilj da kontrolišu simptome ovog poremećaja kada se oni jave i da spriječe njihovo ponovno javljanje kroz takozvanu terapiju održavanja. Psihološke intervencije takođe imaju važno mjesto u dugoročnoj terapiji. Na taj način se kroz različite psihoterapijske modalitete osoba osnažuje da najprije razumije prirodu svoje bolesti, a potom i da prepozna rane znakove pogoršanja, precipitirajuće faktore i kako da se sa njima nosi, kao i kako da nauči da živi sa svojim stanjem.

Za mnoge ljude koji žive sa bipolarnim poremećajem, stigma i diskriminacija predstavljaju najveće barijere liječenju i uspostavljanju kvalitetnog funkcionisanja. Pervazivna stigmatizovanost poremećaja mentalnog zdravlja često je razlog odlaganja odlaska kod ljekara, ona pogoršava tok bolesti, povećava rizik od relapsa i prepreka je punom oporavku. Budući da moderna psihijatrija ima brojne načine da se izbori sa posljedicama mentalnih poremećaja i da omogući kvalitetan život osobama koje sa ovim poremećajima žive, ostaje još da nađemo način da se adekvatno izborimo i sa stigmom u društvu i tako omogućimo optimalne ishode liječenja.

Prisutni simptomi dovode do klinički značajnog osjećaja nezadovoljstva ili oštećenja u društvenom, radnom i drugim važnim oblastima funkcionisanja

Medijski prikazi i mitovi

Iako se bipolarni poremećaj manifestuje kroz promjene u raspoloženju, nivou aktivnosti i energije, pažnje i sposobnosti da se svakodnevni zadaci izvršavaju, to nikako ne znači da je ispravno uvjerenje laika da osobe sa ovim poremećajem žive na emotivnom rolerkousteru kojim se u toku istog dana haotično kreću gore-dolje više puta.

Ako ste gledali filmove “Fatal attraction”, “Silver linings playbook”, “Hours”, “Blue Jasmin”, “Running with scissors”, ili serije “Homeland” i “Sopranos”, vjerovatno mislite da možete lako prepoznati bipolarni poremećaj. Kao što je to slučaj sa većinom mentalnih poremećaja, filmovi i serije uglavnom na veoma dramatičan način prikazuju biplarni poremećaj, zanemarujući pri tom da se fokusiraju na terapiju i potencijal za dobre ishode ovog stanja. Za osobe koje žive sa ovim poremećajem, tipični medijski prikazi mogu biti uznemirujući ili posramljujući, budući da likove u serijama i filmovima prikazuju mahom netačno ili u negativnom svjetlu.

U svijetu najmanje 60 miliona ljudi živi sa bipolarnim poremećajem

Ovakvi medijski prikazi ojačavaju predrasude i mitove o mentalnim poremećajima. Naročito štetno može biti pretjerivanje i senzacionalizovanje neobičnog, neodgovornog i nepredvidivog ponašanja određenih poznatih ličnosti, kojima se tada u pravilu neutemeljeno pripiše da pate od bipolarnog poremećaja. Iako su ovo samo neodgovorne spekulacije, kontinuirano negativno i na naučnim činjenimana nezasnovano predstavljanje ovog poremećaja oblikuje razmišljanje i stavove javnosti, čime se perpetuira i produbljuje stigma u vezi sa mentalnim zdravljem i konkretno bipolarnim afektivnim poremećajem.

Autorka je specijalista psihijatrije u Kliničkom centru Crne Gore

( Tea Dakić )