Biće straha živi u kriku

Strah je negativan osjećaj koji bitno utiče na ljudsko biće. Ponajprije kao individulano iskustvo često se manifestuje i kao kolektivna pojava. Kad se strah javi kao kolektivni problem, kao u slučaju aktuelne pandemije koronavirusa onda takođe, premda može zvučati paradoksalno, strah kod pojedinca naglašeno egzistira kao problem za sebe. Svaki se ponaosob nosi sa svojim strahom iako je izvor straha opšti i pogađa sve. Čovjek ga živi onim intenzitetom i u onoj mjeri u kojoj njegov osjećaj i njegova svijest vladaju njegovim bićem. Posebna kategorija straha je strah od nepoznatog. Tada ljudsko biće može zapasti u stanje panike. Problem koji živi savremeni svijet izazvan epidemijom kovida-19 opštu strepnju i zabrinutost za život s globalnog plana projektira u invdividualne slučajeve. Aktuelna se pandemija manifestira kao problem koji je evidentiran ali nije identificiran. O prirodi virusa, o njegovim bitnim svojstvima se gotovo ništa ili vrlo malo pouzdano zna. U tom smislu strah kao negativni osjećaj postaje neugodno iskustvo koje permanentno traje. Postaje način življenja. Paradigma ezistencije u novonastalim okolnostima. Temeljno egzistencijalno iskustvo. Stvarnost stavlja čovjeka pred apsurdnu situaciju čija je on, čovjek, glavna žrtva. Svjedok je nepoznanice poznatog. Virus ima određeno ime, evidentirane su posljedice njegovog razornog djelovanja, ali mehanizam njegovog funkcioniranja je tajna iz čije se nespoznatljive klice razvija neobuzdani strah. Čovjeku ostaje nada kao varljiva utjeha, jer ako i nadiđe svijest o sopstvenom strahu individualni se strah nužno pretapa u domen opšteg kolektivnog straha. Tada čovjek postaje bespomoćni zatočenik svoje i opšte nemoći. Svijest o sebi potvrđuje se sviješću o strahu. Strah proizvodi vlastite aveti, koje se znaju artikulirati kroz unutarnji nijemi krik. Taj spomenuti unutarnji krik čiji je eho isto toliko strašan koliko i njegov izvorni intenzitet, najbolje je izražen u slavnom djelu norveškog modernog slikara Edvarda Munka u njegovoj kompoziciji koja nosi naziv “Krik”.

Rijetko se nekom umjetniku splet negativnih životnih okolnosti, egzistencijalnih nedaća neizbježne zle kobi, toliko odražavao na karakter i izraz njegove umjetnosti kao što je to slučaj s Edvardom Munkom. Imao je pet godina kad je ostao bez majke, četrnaest kad mu je umrla sestra čiju je smrt teško doživio. Pogodila ga je smrt brata kao i neizlječivo ludilo druge sestre koja se liječila u duševnim bolnicama. Munk je takođe imao psihičkih problema. Patio je od halucinacija, doživio živčani slom, klinički se liječio. Njegovo slikarstvo koje se formiralo posebno pod uticajem srodnih mu umjetničkih osobnosti kao što su Van Gog, Gogen i Tuluz Lotrek razvilo se u jedinstven ekspresionistički izraz, tolike individualne snage u neposrednom izrazu emocije da ga čini jedinstvenim u istoriji moderne umjetnosti. Taj kako je često karakteriziran slikarski izraz “mrtvačke sumornosti” odlika je takozvanog sjevernjačkog senzibiliteta koji se osjeća i vidi u sličnim ali, u likovnom izrazu različitim umjetničkim osobnostima kao što su bili Munkovi suvremenici, Ferdinand Holder, Džejms Ensor, Emil Nolde, Vasilij Kandinski, da spomenemo one najvažnije, kojima svakako treba pridodati i skulptora Ernesta Barlaha. Taj se sjevernjački senzibilitet osjeća i manifestira kroz filozofiju i literaturu od Kjerkegora i Ničea do Strinberga i Ibzena, čija su djela bila posebno bliska usamljenom norveškom slikaru, autoru spomenute slike “Krik”, nastale 1893. godine. Munk je stvarnost promatrao i izražavao kroz optiku sopstvenog unutarnjeg iskustva, snagom emocije koja je preobražavala tu stvarnost kroz oblik i mjeru slikareve tragike. Nadilazila je i rušila konvencije “lijepe, harmonične i optimističke umjetnosti”. Munkova djela snažno prožima ono što je Voringer odredio kao bit tog sjevernjačkog ekspresionističkog izraza čuvenom sintagmom “stravičnog patosa”. (“Unheimliche patos” je sintagma koju bismo mogli koristiti kao dominantnu odliku velikog dijela umjetnosti XX stoljeća.) U tom smislu je i Herbert Rid ukazao na snagu te ekspresionističke umjetnosti u naše, kako je rekao “surovo doba”. Engleski kritičar naglašava: “Otuda ona emotivna izobličavanja prirodnih oblika koja traže da izraze nelagodnost i strah koje čovjek može da osjeća u prisustvu jedne u osnovi neprijateljske i nečovječne prirode”.

Strah izražen unutarnjim krikom upravo je otjelovio Edvard Munk u slavnoj slici “Krik” koja je postala jedno od najamblematičnijih djela moderne, odnosno savremene umjetnosti. Povod za ovu kompoziciju koja je urađena u četiri slikane verzije temperom i pastelom na kartonu (slike su rađene u periodu od 1893. do 1910. godine) kao i jedna crno bijela litografija, bio je doživljaj iz prirode koji nam donosi slikarev zapis. “Šetao sam sa prijateljima, sunce je zalazilo, nebo se pretvaralo u krvavo crvenu boju. Odjednom sam se osjetio iscrpljenim. Zastao sam i oslonio se na ogradu. Vidio sam krv i plamene jezičke iznad plavo crnog fjorda i grada. Moji su prijatelji nastavili hodati, a ja sam ostao drhteći od nemira i osjećao sam beskrajan krik kako prolazi prirodom.” Teško se odlučiti koja je izražajnija verzija ovog umjetnikovog doživljaja transponiranog u likovni izraz. Slika ili grafika istoimenog naziva. Kada sam prije više od dvadeset godina imao istu dilemu, koju verziju odabrati za moju knjigu eseja “Veronikin rubac”, bio sam se odlučio na slikarsku verziju. Premda su oba djela izuzetna po umjetničkoj snazi likovne kreacije, danas mi se čini biliža i, obzirom na okolnosti u kojima se nalazi današnji svijet “prigodnija” ona grafička verzija Munkovog “Krika” objavljena 1895. godine. Slikarska je verzija koloristički bogata slika krika koja je umjetnikova vizualizacija doživljenog, onog što je osjetio i što je zapisao. Grafička je verzija minimalistički izraz istog motiva sveden na njegovu suštinu, na crno bijeli odnos, koji je ugasio prirodnu svjetlost i poništio intenzivnu boju da bi kroz ogoljeli grafizam kao seizmograf umjetnikovog uznemirenog duha, registrirao avetinjski ambijent izobličene stvarnosti. Puno je umjetnika u povijesti slikarstva slikalo ljudski krik, od Mantenje, Grinevalda, Mikelanđela, Karavađa, Pusena, Goje, pa sve do Pikasa i Bejkona, ali niko od navedenih umjetnika nije uspio kao Munk tako predočiti izraz krika, taj likovni nijemi vrisak koji intenzivno prožima prostor u kojem se radnja događa. U prvom planu kompozicije vidimo izuvijenu figuru koja izbezumljeno vrišti pokrivajući objema rukama uši, kao da time želi umanjiti prodornost svojeg zaglušujućeg krika, dok izbezumljenim, prestravljenim pogledom zuri prema promatraču slike. Lik je okrenut leđima od prizora koji ga je užasnuo. Poistovjećuje sebe s onim što je vidio i doživio. Lik i priroda postali su isto lice nesavladivog straha. Nemirno vijuganje i talasanje neba i zemlje, duha i tijela. Krik oblikuje i lice i oblake i fjord i panoramu grada Osla. Dijagonala duge ograde što se proteže u nedogled samo potencira stanje uznemirenosti osobe čija se avet straha bolno izvija u svojoj bespomoćnosti. “Osjetio sam strašan krik prirode” piše ispod ove Munkove litografije. Kjerkegorovski kazano strah i drhtanje prožimaju ovu uznemirujuću kompoziciju. Lice je nalik lobanji. Beskrvna je fizionomija istinski izraz intenzivne anksioznosti. Tipična fiziološka pojava izražena je i u očima. Zenice su smanjene i svedene na dvije tačke što doprinosi jezivoj izražajnosti pogleda. Strah izobličava i anatomski oblik usta kroz koja se oslobađa krik. Umjesto kružnog oblika usta su elipsasto okomita. Prikazana na taj način potenciraju jagodične kosti lica i kao da se tim krikom ogoljavaju bezbojne kosti lobanje. Krik urezuje duboke bore u obraze i podiže obrve na tom halucinantnom licu munkovske aveti. Biće straha živi u kriku. Krik je njegovo bestjelesno otjelovljenje, kao što je umjetnikova slika odjelotvorenje njegovog intenzivnog osjetilnog doživljaja. Anksioznost lika oblikuje adrenalinsku promjenljivu vijugavu deformiranost tijela kao posljedicu reakcije na strah. Promatrač obije verzije Munkovog “Krika” kao da osjeća ili čuje zaglušujući vrisak u svoj njegovoj jačini, u svoj njegovoj prodornosti. Eho tog nepodnošljivog nijemog krika odzvanja u nama kao što se širi uznemirenim predjelom okoline glavnog norveškog grada, s istočnog dijela Osla, s brda Ekeberg.

U oba motiva “Krika”, slikanog i grafičkog postoji jedan, na prvi pogled beznačajan detalj, čija je funkcija u kompoziciji izuzetno bitna. To su dvije figure prikazane s leđa uz lijevi rub kompozicije, u dijelu gdje se perspektivno sužava dugačka ograda. (Možda su to Munkova dva prijatelja iz njegovog spomenutog zapisa). Te dvije crne, gotovo realističke siluete svojom običnošću uvećavaju neobičnost ekspresivne snage krika figure u prvom planu. Ne samo da su ta dva lika okrenuta leđima posmatraču grafike nego, što je još važnije, zbunjujuća je njihova indiferentnost. Koračaju mirno. Ne čuju krik. Možda ga i čuju ali se ne osvrću na taj zvuk bolne anksioznosti. Nisu li na taj način naglašena otuđenost i beznađe prikazanog lika postali psihološki autoportret Edvarda Munka? “Bolest, ludilo i smrt bili su anđeli koji su se okupili oko moje kolijevke, a nakon toga slijedili su me čitavog života”, zapisao je norveški slikar. Tamni vijenac Munkove životne nesreće i poraza ovjenčao je neprolaznu slavu njegove izuzetne umjetnosti.

( Dimitrije Popović )