Evropska faustovska unija

Lideri Evropske Unije su 21. jula postigli dogovor oko oporavka od pandemije koronavirusa koji predstavlja istorijski korak naprijed za evropsku integraciju. Do petka su kompanjoni mađarskog premijera, autokrate Viktora Orbana, ugasili najveći nezavisni informativni portal koji je preostao u zemlji. Tajming poteza nije slučajnost.

Sporazum o paketu pomoći za privredni oporavak od posljedica pandemije, koji podrazumijeva ogromno kolektivno zaduživanje i daje grantove najviše pogođenim zemljama, sadrži dosta toga što bi eurofili mogli pohvaliti. Kao što je francuski ekonomista Šain Vale napisao u „Gardijanu“, „zajednički dug, zajednička potrošnja i mogućnost zajedničkog oporezivanja - sve što se tokom posljednje decenije činilo nedostižnim - ove nedjelje je jednoglasno prihvaćeno“.

Međutim, dogovor ima i mračnu stranu. Iako u njemu ima nekih neodređenih, razvodnjenih formulacija o uslovljavanju dobijanja sredstava iz fondova EU poštovanjem vladavine prava, glavna poruka autokratama Unije i onima koji to žele da budu je umirujuća: EU će nastaviti da im daje milijarde eura kroz subvencije i za sada im se neće suprotstavljati. Ukratko, sporazum je iznjedrio dublje integrisanu EU, ali je to Unija koja i dalje predstavlja udoban dom za hibridne autoritarne režime.

Na početku samita izričito se govorilo o vezivanju 750 milijardi eura vrijednog fonda za oporavak i sedmogodišnjeg budžeta od 1.074 milijared eura za takozvani uslov vladavine prava kojim bi EU bila eksplicitno ovlaštena da suspenduje finansiranje vlada koje pokažu „opšte nedostatke“ na tom polju.

Oštri na jeziku

Vođa takozvane „štedljive četvorke“, nizozemski premijer Mark Rute, insistirao je da je uslov vladavine prava jedna od crvenih linija njegove zemlje. Orban se na to požalio da „holandski momak“ blokira dogovor o budžetu, spekulišući kako „vjerovatno mrzi ili mene, ili Mađarsku“. U međuvremenu je francuski predsjednik Emanuel Makron izjavio da novac EU ne treba da ide lupeškim režimima, insistirajući na novoj maksimi: Nema vladavine prava, nema eura.

Ispostavilo se da nisu tako ozbiljni. Prema finalnom tekstu sporazuma, od država se zaista zahtijeva da uvedu ekonomske reforme kako bi imale pristup fondu za oporavak, ali gotovo da se i ne pominje vladavina prava. Sporazum je prosto ovo pitanje ostavio po strani, napominjući da će režim uslovljavanja za zaštitu budžeta i fonda oporavka „biti uveden u nekom momentu u budućnosti“.

Ruku na srce, sporazum je makar ostavio jedan mali prozor za akciju, ali ostaje da se vidi da li će EU zaista uvesti snažan sistem vezivanja svojih fondova za poštovanje demokratskih vrijednosti i da li će takav sistem ikad dovesti do stvarne suspenzije fondova.

Ne treba da iznenadi to što su članice EU odustale od vladavine prava. Zemljama s juga koje su najviše pogođene ekonomskim posljedicama pandemije, finansijska pomoć je bila očajnički potrebna. Njemačka kancelarka Angela Merkel i Makron su bili odlučni da spriječe podjelu na sjever i jug unutar Unije i da pokažu da EU može da ponudi učinkovit odgovor na krizu. Postojao je ogroman pritisak da se sporazum brzo postigne, ali je bilo potrebno i da Evropski savjet jednoglasno podrži taj sporazum. I ne iznenađuje činjenica da bi Orban i sve autoritarnija poljska vlada uložili veto na bilo kakav plan za koji smatraju da bi mogao dovesti do suspenzije fondova namijenjenih njihovim zemljama.

Loš majstor krivi alat

Zato, ne bi bilo fer posmatrati paket za oporavak od pandemije kao novi faustovski pakt s razmaženim autokratama EU, jer je, istini za volju, Unija njima davno prodala svoju demokratsku dušu. Pravi neuspjesi lidera EU da odbrane vladavinu prava nisu se desili na prošlomjesečnom samitu, nego se dešavaju tokom posljednjih nekoliko godina koliko oni konstantno okreću glavu dok se Mađarska i Poljska izruguju vrijednostima EU.

Na neki način, cijela debata o mehanizmu uslovljavanja bila je skretanje pažnje. Bio je to još jedan primjer onog što je profesor Loran Peš s Univerziteta Misleseks nazvao „ciklusom stvaranja novog instrumenta“ EU u kojem Brisel svoje neuspjehe da odgovori na demokratsko nazadovanje vlada članica Unije pravda lažnom tvrdnjom da nema adekvatan mehanizam da tako nešto uradi, a onda poziva na stvaranje novih instrumenata. Kao što izreka kaže, lošem majstoru je uvijek alat kriv.

Pasivnost Evropske komisije ne treba da iznenađuje, s obzirom da je izbor njene predsjednice Ursule fon der Lajen zavisio od glasova iz vladajućih partija Poljske i Mađarske i da je - kao političarka iz redova njemačke Hrišćanske demokratske unije (CDU) - i sama članica evropske političke partije (Evropske narodne partije - EPP) kojoj pripada i Orban. Kada je stupila na dužnost, obećala je da će smiriti strasti u političkim sukobima s režimima u Poljskoj i Mađarskoj. Od tada ne uspijeva da se obračuna s tim vladama, a čak je Orbanovog saveznika Olivera Verheljija postavila na čelo resora za politiku proširenja. Na toj poziciji, on je zadužen da zemljama kandidatima upravo promoviše demokratske vrijednosti koje njegov politički gazda sistematski podriva u Mađarskoj.

Ako je Komisija podbacila u sprovođenju dužnosti čuvara vrijednosti EU, onda je još neoprostiviji neuspjeh nacionalnih lidera u Evropskom savjetu da odgovore na uspon autoritarnih vlada u njihovim redovima. Mnogi tvrde da je Savjet paralizovan činjenicom da sankcije zahtijevaju jednoglasnu odluku šefova država i vlada zemalja članica, te da su Mađarska i Poljska jedna drugoj obećale da će ulagati veto ukoliko krenu da im uvedu sankcije. Ovo jeste u osnovi istina, iako bi možda mogao postojati način da se spriječi da ove dvije zemlje jedna drugu štite od sankcija. Ali predaja Savjeta pred autokratijom je mnogo više od navodnog poljsko-mađarskog pakta o zaštiti. Savjet uporno odbija da glasa čak i o prvoj fazi člana 7, po kome bi bilo potrebno samo četiri petine članica da se proglasi ozbiljan rizik od kršenja vrijednosti EU.

Kalkulacije u Savjetu

Zaista, stvarni problem Savjeta je daleko dublji. Prvo, postoje stroga pravila odbrane među liderima u Savjetu, naročito kada se radi o stvarima na koje se gleda kao na unutrašnja politička pitanja. Jasno, sjeverne štediše su napravile izuzetak kada se radi o volji da se miješaju i nametnu ekonomske uslove državama na jugu, ali generalno govoreći, vlade izbjegavaju da jedna drugu otvoreno kritikuju ili da pokušavaju da upotrijebe zakonske obaveze EU jedna protiv druge.

Drugo, vlada Poljske, a naročito vlada Mađarske, mogu da računaju i na druge saveznike u Savjetu. Države koje imaju sopstvene probleme kleptokratije ili nazadovanja demokratije, kao što je slučaj s Bugarskom, Češkom, Maltom, shvataju da bilo koji instrument upotrijebljen protiv Poljske ili Mađarske, sjutra može biti upotrijebljen i protiv njih. Druge zemlje koje su primjer demokratije i vladavine prava, mogu stati na stranu Mađarske ili Poljske iz prosto pristrasnih razloga. Stranka mađarskog premijera Fides i dalje je članica EPP, a Merkelina CDU bila je ključni zagovornik blokiranja Orbanovog izbacivanja iz te partije. Zaista, malo prije samita EU, lideri CDU su ugostili lidere Orbanove stranke u Berlinu, potvrđujući njihov savez i ističući da im je cilj da povrate „razuman ton“ u diskusiji unutar EPP o mađarskom režimu.

Erozija vladavine prava i same demokratije u Mađarskoj i Poljskoj nije krivica EU. Na kraju krajeva, na Mađarima i Poljacima je da se izbore za funkcionalnu liberalnu demokratiju u svojim zemljama. Međutim, fondovi EU su od ključnog značaja za održavanje ovih režima i njihovih mreža podrške, a novi paket za oporavak od pandemije predstavlja obećanje da će im novac stizati, makar zasad.

Borba još nije gotova i branitelji vladavine prava u Evropskom parlamentu obećavaju da će pojačati uslove vladavine prava u sporazumu. Od Parlamenta bi mudro bilo da zahtijeva da Savjet usvoji predlog EK iz 2018. o uslovljavanju vladavinom prava prije nego što se izglasa budžet EU. Međutim, čak i da se izglasa taj novi instrument, mogao bi jednostavno ostati mrtvo slovo na papiru, kao i svi drugi neiskorišteni instrumenti EU.

Konačno, lideri EU u Komisiji i Savjetu iskoristiće ogromnu političku i ekonomsku moć EU - pa i njena sredstva za odbranu demokratije - jedino ukoliko veliki broj njih ustanovi da je to i u njihovom interesu. Do tada, „autoritarna ravnoteža“ EU će se održati, a autoritarna trulež će vjerovatno početi da se širi i na ostale članice.

EU može da reaguje, ali neće

Istina je da EU na raspolaganju ima obilje instrumenata, ali iz političkih razloga prosto odbija da ih snažno upotrijebi. Uzmimo prvo Evropsku komisiju - ona već ima ovlašćenje na osnovu regulacija koje se odnose na strukturne fondove EU da suspenduje novac zemljama članicama koje ne poštuju pravila i norme Unije. Ali EK odbija da koristi ovu mogućnost. U odbrani demokratskih vrijednosti, ona takođe može mnogo snažnije da koristi standardno sredstvo - postupke pred Evropskim sudom pravde u slučaju kršenja pravila.

Međutim, aktuelna Komisija nije pokrenula nikakve procedure u slučaju Orbanove vlade zbog kršenja pravila koja se odnose na vrijednosti iz člana 2 Ugovora o EU i oklijeva u postupcima protiv vlade Poljske, iako poljske vlasti otvoreno prkose presudi koju im je izrekao Evropski sud pravde.

Komisija takođe odbija da koristi druga moćna sredstva, poput ovlašćenja da sprovede istragu i sankcioniše kršenja zakona EU o konkurenciji, što bi moglo da predstavlja osnovu za pravni postupak protiv manipulacija Orbanovog režima na medijskom tržištu.

Izvor: „Forin polisi“

Prevela i priredila: D. Vraneš Redžić

( Daniel Kelemen )