Poperov pogled na najvažnije probleme

(Franco, Giuseppe (ed.): Handbuch Karl Popper, Springer VS, Wiesbaden 2019, r.793)

Povodom 25. godina od upokojenja jednog od najvećih filozofa 20. stoljeća, ser Karla R. Popera (1902-1994), čuvena evropska izdavačka kuća Špringer objavila je obiman zbornik radova posvećenih sistematskom istraživanju njegovog višeslojnog djela. Ovo značajno izdanje koje dokumentuje podsticajnost i dalju aktuelnost Poperove filozofije, priredio je Đuzepe Franko sa Univerziteta u Ajhštetu-Ingolštatu (SRN), dobitnik Maks Veberove nagrade za privrednu etiku.

Kao što je poznato, Poper (Austrijanac jevrejskog porijekla) je utemeljivač filozofske škole kritičkog racionalizma i tvorac koncepcije otvorenog društva. Njegova dva glavna djela koja su ga učinila slavnim širom svijeta, „Logika istraživanja“ (1934) i „Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji“, tom I-ΙI. (1945), imala su brojna izdanja i prevode na mnoge jezike. U prvom od njih dato je novo viđenje strukture i saznajnih mogućnosti naučno-istraživačke prakse polazeći od modernih prirodnih nauka, i ono je izvršilo snažan uticaj na savremenu metodologiju i filozofiju nauke.

U drugom kapitalnom djelu, na kojem je Poper počeo rad nakon Hitlerovog zaposjedanja Austrije i dovršio ga u iznuđenom egzilu, pruža se oštra kritika totalitarizma uz afirmisanje ideološke pozicije umjerenog socijal-liberalizma i koncepta otvorenog društva. Ono što pak čini upečatljivu karakteristiku njegovog djela, jeste jedna rijetko viđena i teško dosežna obuhvatnost njegovih interesovanja, kompetencija i doprinosa - počev od metodologije nauke i teorije saznanja, preko biološke teorije evolucije, analize moderne kvantne fizike, socijalne i političke filozofije, filozofije istorije... Stoga ga editor Franko u svom uvodu za ovo izdanje sa puno prava označava kao „Leonarda da Vinčija filozofije“.

Nakon prve faze egzila pred nacizmom provedene u Novom Zelandu, Poper je došao u London, na tamošnju čuvenu Visoku školu za ekonomiju, na kojoj je kao profesor logike i metodologije radio sve do emeritisanja. Tokom svoje akademske karijere, odgajio je niz sljedbenika, kao što su Votkins, Bartli, Agasi, Džervi, Majler, Lakatoš (u ranijoj fazi)... Tako je u Evropi oformljena uticajna škola kritičkog racionalizma, koja je u drugoj polovini 20. stoljeća ostvarila značajne domete. Poperova shvatanja su bila visoko cijenjena i od samih naučnika, poput fizičara Ajnštajna, biologa Lorenca ili ekonomiste fon Hajeka - sa čime se malo koji drugi moderni filozof može pohvaliti.

Ovo izdanje se sastoji iz uvodnog odjeljka o životu i djelu, te odjeljaka o naučno-teorijskim temeljima, metafizici, teoriji saznanja, biofilozofiji, socijalnoj i političkoj filozofiji, kritičkom racionalizmu u naukama, istoriji djelovanja samog kritičkog racionalizma. Najzad, knjiga sadrži i poseban prilog posvećen hronologiji Poperovog života i njegovih djela. Među autorima priloga nalaze se renomirani filozofi i naučnici: Kanitšajder, Kojth, Ezer, Folmer, Anderson, Džervi, Vuketic, Agasi... Jedan od priložnika ovom zborniku je i srpski filozof, prof. Dragan Jakovljević (UCG), koji je napisao obimniju raspravu o Poperovom shvatanju o religiji i vjerovanju u Boga. U pitanju je kontroverzna tema s obzirom na nejednoznačnost stavova ovog mislioca po tom pitanju. Pri tom se Jakovljevićeva interpretacija koncentriše na zaključno poglavlje „Otvorenog društva i njegovih neprijatelja“, koje su drugi tumači obično zaobilazili kao teško za eksplikaciju.

U tom odjeljku se Poper (kršten kao protestant) pozvao na velikog protestantskog teologa, Karla Barta i njegovu tezu o pogrešnosti gledišta da se Bog objavljuje u ljudskoj istoriji. Tezu, koju je Poper onda doveo u vezu sa vlastitom kritikom istoricizma, kasnije pojašnjavajući, da to nije značilo i kritiku same religije. Osim toga, Jakovljević utvrđuje prisutnost uticaja protestantske teologije i u sklopu Poperovog shvatanja, da bivamo opravdani upravo kroz naše djelo - a ne kroz uspjehe ostvarene u političkoj istoriji. Pored toga, ovaj tumač upućuje i na čitav niz daljih Poperovih teza izvan date knjige, kao najzad i na samu ličnu sudbinu njega i njegove porodice, povezanu sa konfesionalnim konvertiranjem, izbeglištvom pred nacizmom, te stradanjem jednog dijela njegove familije u holokaustu. Pri tom se iznose određene pretpostavke o mogućem psihološkom uticaju tih okolnosti na Poperov uzdržani odnos prema religiji i zastupanje stanovišta agnosticizma - dakle teze neopredijeljenosti u odnosu na svjetonazornu dilemu između teizma i ateizma.

Kroz detaljnu analizu agnostičkog stava uz nuđenje više mogućih objašnjavalačkih alternativa, Jakovljević utvrđuje kao izglednu mogućnost tumačenje Poperovog stanovišta u smislu jednog specifičnog agnosticizma, praćenog sa tendencijom ka deističkom teizmu. Dakle ka onom shvatanju, koje su zastupali neki istaknuti filozofi klasičnog prosvjetiteljstva - intelektualne tradicije, kojoj je i sam Poper vrlo blizak. Najzad, ovaj tumač takođe utvrđuje i značajno očitovanje ranohrišćanskih gledišta iz apostolskog doba u sklopu niza etičkih teza ovog velikog filozofa. Ukupno uzevši, radi se o originalnoj i sistematski utemeljenoj interpretaciji, koja popunjava jednu odavno prisutnu prazninu u egzegezi Poperovog djela, osvjetljavajući ga iz nekih novih uglova te potiskujući uvriježenu dogmu da kritički racionalizam podrazumijeva ateizam.

Njemačko izdanje možemo preporučiti ne samo našoj intelektualnoj javnosti, već takođe i visokoobrazovnim ustanovama kao i naučnim institutima i bibliotekama UCG, naročito ako imamo u vidu da se data knjiga može čitati i kao svojevrsna filozofska enciklopedija, s obzirom da obuhvata sve filozofske discipline, a povrh toga i pitanja odnosa filozofije prema nalazima prirodnih nauka kao sto su to moderna fizika i biologija. Pored toga, ovaj zbornik radova može doprinijeti boljoj upoznatosti sa teorijskim ali i političkim osobenostima Poperove filozofije kritičkog racionalizma, te dati podsticaje za dalja istraživanja tematskih kompleksa koje ta filozofska orijentacija pokriva.

( mr Nebojša Banović )