Novi početak za Balkan

Prije 21 godinu NATO je bombardovao Srbiju i Crnu Goru. Od tada zapadna politika sa cijelom jednom armijom diplomata i eksperata - kao i puno milijardi eura - pokušava da reformiše, a time i demokratizuje, države nasljednice bivše komunističke Jugoslavije. Rezultati su otrežnjujući. Bosna i Hercegovina je failed state u kojoj se ne nazire kraja siromaštvu. U svađi između Srbije i Kosova nema rješenja na vidiku. Crna Gora i Srbija klize u autoritarne forme vladavine. Albaniju, zbog problema sa politikom droge, smatraju “Kolumbijom Evrope”. Sjeverna Makedonija je postala igračka u geopolitičkom razračunavanju između SAD i Rusije. A Briselu ne uspijeva da smiri čak ni pogranične zađevice na sjeveru Jadrana između Hrvatske i Slovenije, dvije EU države.

Francuski predsjednik E. Makron je - upravo ovo imajući u vidu - povukao ručnu: nema više nikakih prijema u EU bez duboko zasežućih reformi u zemljama kandidatima. A novoučlanjenja može biti samo poslije temeljite reforme struktura same EU. Pa iako je većina zemalja EU, na čelu sa Njemačkom, bila šokirana francuskim vetom: Makron je u pravu.

Vladavina jakih muškaraca

Političko-diplomatske “jednakosti u oružju” do sada nije bilo. U zemljama tzv. Zapadnog Balkana skoro svuda vladaju “jaki muškarci”, najčešće već decenijama na vlasti. Kao partnere za razgovore imaju zapadne političare, koji se ponekad smjenjuju u godišnjem ritmu. Pregovarački partneri za Zapad su dakle ovi tzv. jaki muškarci, koji reforme samo simuliraju - jer znaju da bi prava modernizacija ugrozila njihove pozicije na vlasti. Do sada su vlade u Berlinu, Londonu ili Parizu time zadovoljavale i ove pseudo-reforme prodavale kao uspjeh svoje politike.

Vlastodršcima u zemljama Balkana na ruku ide i raspolućenost zapadnih političkih koncepata. Primjer: u Njemačkoj tamošnje Ministarstvo spoljnih poslova radi po konceptu koji nije posve kongruentan sa konceptom Ureda saveznog kancelara. Važnu ulogu ima i Evropska spoljnopolitička služba, specijalni izaslanici EU, kao i NATO: i ovde se slijede djelimično različiti do suporstavljeni cijevi. Što dokumentuje rušenje vlade Kosova krajem maja, poslije samo šest nedjelja mandata: Vašington se otvoreno stavio na stranu protivnika tadašnjeg premijera Albina Kurtija dok je EU sve moguće radila ne bi li Kurtiju spasila fotelju.

Zapadnoj politici nedostaje srednjoročna strategija za Balkan, koja bi nadilazila državne i partijske granice, a ne bi bila ograničena na trajanje mandata jedne vlade na Zapadu.

Iskusne njemačke diplomate, koje su provele puno godina na vodećim pozicijama u zemljama Balkana, u međuvremenu izražavaju duboku sumnju u izglede za uspjeh berlinske politike prema Balkanu. Umjesto tzv. jakih muškaraca u pokušaje rješavanja bi trebalo puno više uključiti civilno društvo. Prije svega se potcjenjuje uloga medija, koje vladajuće političke klase instrumentalizuju ne bi li uticali na ljude. Jer dok se vlastodržci na Balkanu verbalno predstavljaju kao vatreni Evropljani i još vatrenije demokrate, njihovi mediji sirovim lažima i najdrskijom manipulacijama stanovništvo pozicioniraju protiv EU, NATO, SAD i zapadnih vrijednosti.

I nepostojanje migracione strategije EU nanosi velike političke štete. Kad je 2015/16 više od milion izbjeglica preko “balkanske rute” dospjelo prije svega u Austriju i Njemačku, tzv. jaki muškarci su ubrali poene u zapadnim prestonicama jer su zatvorili granice a time i blokirali ovaj izbjeglički koridor.

Danas problemi leže negdje drugo. Dok Njemačka iz balkanskih zemalja ciljano privlači ljekare, medicinske sestre i IT stručnjake, na Balkanu ionako nedostatnoj medicinskoj opremljenosti prijeti da kolabira. Sem toga, već godinama traje bukvalno masovni egzodus radne snage, školovane i neškolovane. U jednom talasu je prije četiri godine, nakon uvođenja “Zapadnobalkanskog propisa”, desetine hiljada jedva obrazovnih radnika došlo u Njemačku: važenje tog propisa je produženo. A problem će se zaoštriti, jer je Njemačka od marta dodatno olakšala dobijanje dozvola za rad i boravak stručnjacima iz Jugoistočne Evrope.

U međuvremenu vlastodršci na Balkanu sa onima koji su ostali u domovini - često manje obrazovanima koji nerijetko migriraju iz provincije u gradove - imaju lakši posao nego sa kritički nastrojenim intelektualcima koji su emigrirali. Ali i EU i SAD ne žele to da vide. Balkan, kojim dominiraju krize, srednjoročno bi opet mogao sklizne u vojne konflikte.

Plan se može iščitati iz krvavih ratova pri raspadu višenacionalne Jugoslavije. Tada su vodeći političari svih nacija svoje zemljake godinama sistemski huškali protiv susjednih naroda a sve ne bi li skrenuli pažnju sa sopstvene nesposobnosti da pokrenu zamajac privrede i time omoguće makar malo blagostanja za izrabljeno stanovništvo.

EU i SAD ne žele ništa da vide

Naznake te “tehnike” su i danas vidljive. Bosna i Hercegovina je blokirana permanentnom svađom muslimanskih Bošnjaka, pravoslavnih Srba i katoličkih Hrvata. Isti političari već decenijama utvrđuju svoju vlast time što u jednom perpetuum mobile propovijedaju napade dvije nacije na njihovu treću i tako doprinose homogenizaciji “svojih” zemljaka. A kako EU kao partnere prihvata korumpirane političke elite “ona se faktički stavila na stranu protivnika reformi i odvela proces EU integracija ab absurdum”, kaže Bodo Veber, njemački ekspert za Balkan.

U Srbiji se opet radi na zaštiti Srba u susjednim zemljama, ovog puta u stilu “velikosrpskog-light-programa”. Albanija i Kosovo tiho i skoro nečujno odrađuju program svog ujedinjenja: nema više carinskih dažbina i graničnih kontrola, a planirane su i zajedničke ambasade u inostranstvu. I opet EU i SAD ne žele ništa da vide, jer niko ne zna kako na to treba reagovati.

Jedna od najiskusnijih njemačkih diplomata u regionu je slavistkinja Gudrun Štajnaker, koja je bila njemačka ambasadorka u Makedoniji i Crnoj Gori. Ona žestoko kritikuje politiku EU prema Jugoistočnoj Evropi: “Jarca proglasili za baštovana. Pa da li sada iste vlade sa skoro uvijek jednim te istim političarima (koji su od zaokreta 1989. na vlasti na Zapadnom Balkanu i to sa ne baš beznačajnom podrškom EU i njenih država članica i koji su odgovorni za ovu žalosnu situaciju) treba tu situaciju da dovedu u red? Začudno je da se EU čini tako ignorantnom, naivnom, arogantnom i nezainteresovanom.”

Jedan od razloga političkog neuspjeha EU je i taj doslovce balkanski biotop - nastao prije koju deceniju - po kojem se muva na desetine hiljada diplomata, balkan-političara, ekspertskih političara zapadnih vlada i partija kao i gomila ekspertkinja i eksperata na terenu. U svakoj od mini država Jugoistočne Evrope članice EU imaju bilateralne ambasade. Paralelno sa njima su svuda predstavništva EU, personalno i financijski i te kako obezbijeđeni, uz puno predstavnika mnogobrojnih međunarodnih organizacija poput UN, UNHCR, UNESCO, FAO, UNEP, OEBS, Savjet Evrope, MMF, Svjetska banka, EBRD - da samo poneku navedemo. I šta se onda dešava: političari i “eksperti za Balkan” iz zapadnih političkih savjetovališta jedni drugima izdaju potvrde o ispravnosti politika koje vode te cementiraju tako sopstvene navodno bezalternativne političke koncepte.

Stoga se nije čuditi da praktično ni jedan od tih silnih eksperata nije prošlog oktobra očekivao blokadu pristupnih pregovara za Albaniju i Sjevernu Makedoniju od strane Francuske, Danske i Holandije - vladao je sveopšti konsenzus da će oni biti započeti. A i ono što je proisteklo iz te blokade je tako tipično za EU: Komisija je krajem marta ipak otvorila put za pristupne pregovore sa ove dvije države: naširoko kozmetičkom revizijom pregovaračkih principa.

U strukturalnim deficitima balkanske politike Brisela to, međutim, ne mijenja ništa. Podjela pozicija u samoj EU - po svezadovoljavajućem nacionalnom ključu - često znači da stvarna ekspertiza ostaje u zapećku. U Evropskoj komisiji je Španac Žozep Borel kao visoki predstavnik za spoljne poslove istovremeno zadužen i za balkansku politiku Unije. Grčka vrhunska diplomatkinja Aleksandra Papadopulu, danas ambasadorka u Vašingtonu, dvije godine je na Kosovu vodila EULEX, najveću EU misiju u inostranstvu, koja je 2018. poslije deset godina postojanja spektakularno krahirala. Bivši slovački ministar spoljni Miroslav Lajčak je novi EU izaslanik za pregovore između Srbije i Kosova.

Samo: ovo troje ljudi dolazi iz zemalja koje em odbijaju da priznaju nezavisnost Kosova em zastupaju principijelno prosrpske pozicije. I kako onda da pod tim okolnostima Kosovo bude podržano da izgradi demokratsku, suverenu državu? Kako Srbija da bude dovedena da se pomiri sa samostalnim Kosovom, što je oficijelni cilj evropske politike na Balkanu?

Glede puno drugih internacionalnih kriznih žarišta i vrelih ratova, tema Jugoistočna Evropa ni u SAD ni u EU nije na listi prioriteta. Zapadna politika se najčešće iscrpljuje time što gomilu konflikata gurne pod tepih, da ne bi prerasli u oružane sukobe. Ta politika čekanja i zamrzavanja - bez konkretnih rješenja za probleme - tjera puno eksperata i diplomata da djeluju "štedljivo".

To se onda oslikava i u njihovim često besmislenim izjava. Srđan Borovčanin, direktor Transparency International u BiH, kritikuje neobavezujući politički govor vodećih predstavnika u zemlji, koji liči na slavnu “Ako kaniš pobijediti ne smiješ izgubiti.”

Zakukuljeni izvještaji o uspjehu

U sličnoj opštosti - čitljivoj samo za uključene - su i redovni godišnji izvjštaji o uspehu EK za svaku pojedinačnu balkansku zemlju; zakukuljene formulacije više zamagljuju nego što pojašnjavaju situaciju. Iz njih političari na Balkanskom poluostrvu mogu da skrpe ono što, navodno, ojačava njihove pozicije. Konkretni nedostaci - sa jasnim ukazivanjem na problem i uzrok problema kod napora u reformama i modernizaciji - se ne spominju. Zato što bi to bilo miješanje u unutrašnje stvari suvernih država, što je, je l’ te, dostojno prezira.

Lične veze vodećih političara i službenika EU sa političkim elitama u Jugoistočnoj Evropi je teško procijeniti. Svako malo su aktuelne optužbe za korupciju. Već 2016. je Služba za reviziju EU u jednom specijalnom izvještaju konstatovala da je veliki dio finasijske pomoći iz Brisela za približavanje država Balkana Uniji (IPA sredstva) "često bio pogrešno usmjeren". Izgradnja pravne države ili suzbijanje bujajuće korupcije nisu ostvareni. Takođe je kritikovano nedovoljno uključivanje i jačanje civilnog društva te nezavisnih medija.

I novčani tokovi EBRD, MMF ili bilateralnih razvojnih organizacija poput DEG ili GIZ često zaslužuju diskusiju. Kao primjer: gradnja jednog hotela u Crnoj Gori (koji je ruinirao cijelu plažu primorskog Petrovca) ili finansiranje na stotine malih hidroelektrana u svim zemljama regiona (koje po analizama ekoloških organizacija nanose ogromne ekološke štete) nailaze na široki otpor kod stanovništva i bivaju zloupotrijebljene za preraspodjelu javnog novca u privatne džepove.

Balkansko poluostrvo je tradicionalno povezano sa Zapadnom Evropom kroz mnogobrojne i široke lepeze kontakata. Samo u Njemačkoj sada živi preko milion ljudi odatle. Sličan broj njih se naselio u Austriju. A i Švajcarska je omiljena među iseljenicima. Čak i iz najmlađe članice EU, Hrvatske, se - u prve tri godine od učlanjenja 2013 - oko 5% cjelokupnog stanovništva preselilo prije svega u Njemačku i Austriju.

Ekonomije zemalja Balkana su skoro u potpunosti orijentisane na EU. Sa druge strane: milioni Njemaca i Austrijanaca svoje odmore provode na jadranskoj obali Hrvatske. EU firme su apsolutni lideri u direktnim investicijama i u regionu zapošljavaju na desetine hiljada ljudi. Napokon, šest država Balkana: Srbija, Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Sjeverna Makedonija i Kosovo su, u međuvremenu, sve okružene samo još članicama EU.

Jugoistočna Evropa je za SAD i Rusiju tradicionalno sporedno bojište za njihova svjetsko-politička sučeljavanja. I dok se čini da SAD skupa sa EU u takmičenju sa Moskvom na puno polja pobjeđuje (primjer: Crna Gora i Sjeverna Makedonija su najnovije članice NATO), Rusija dobija svojim soft-power instrumentima.

Uticaj ruskih državnih medija poput “Sputnika” i RT je u međuvremenu ogroman. Mediji Jugoistočne Evrope, koji su uvijek bili i ostali u ekonomskim problemima, rado preuzimaju besplatne priloge iz Moskve, koji svoju atraktivnost pojačavaju objavom na tamošnjim lokalnim jezicima. Sadržinski se u njima širi atmosfera protiv “Zapada” i iznose “dokazi” kako je ruski model nadmoćniji od zapadnog načina življenja.

Ruski predsjednik Vladimir Putin sa svojom “dirigovanom demokratijom” veliki je idol za “iliberalnu demokratiju” Mađarske Viktora Orbana, koga sa svoje strane obožava premijer Slovenije Janez Janša. Putina kao idola doživljavaju i srpski predsjednik Aleksandar Vučić, vođa bosanskih Srba Milorad Dodik, kao i u međuvremenu smijenjeni dugogodišnji makedonski premijer Nikola Gruevski.

Iz vizure milijardi eura troškova (za izbjeglice prije svega u Njemačkoj i Austriji za vrijeme jugoslovenskih ratova 1991-2000, kao i vojnog obezbjeđivanja krhke situacije na Kosovu od strane Bundesvera) region Balkana uopšte nije tako nebitan da bismo ga tek tako u Berlinu smjeli ostaviti u zapećku.

Vrijeme je za kriznu prevenciju

Suštinski koordinacioni sistem za budućnost Jugoistočne Evrope bi morao uzeti u obzir sljedeće tačke:

1) stvaranje nadpartijskog i naddržavnog programa EU i SAD;

2) obustavu saradnje sa autokratama regiona;

3) davanje EU pomoći samo u slučaju realizacije reformi;

4) reformu partijskog sistema u pojedinim zemljama Balkana;

5) jačanje civilnog društva kao partnera za razgovore i pregovore;

6) podršku nezavisnim medijima uz obuzdavanje ruske propagande;

7) uspostavljanje “komisija za istinu” za sučeljavanja sa prošlošću;

8) temeljnu reformu školskih knjiga i obrazovanja nastavnog osoblja;

9) širenje omladinske razmjene;

10) podrška naučnoj razmjeni i saradnji;

11) profesionalizacija zapadnih balkan-političara, diplomata i službenika.

Iako je trenutno puno problema na Balkanu na prvi pogled pacifikovano, ne treba da dolazimo u situaciju poput one s kraja 1980-ih i početka 1990-ih kad su prijeteće nasije i tektonski poremećaji u regionu bili omogućeni našom pasivnošću. Evropskoj uniji i SAD balkanske države nude mogućnost da kroz kriznu prevenciju pozitivno utiču na političke razvoje.

Autor je docent na Univerzitetu Duisburg-Essen; bio je dugogodišnji šef dopisništva novinske agencije DPA za Balkan

Internationale Politik (IP)

Prevod: Mirko Vuletić

( Dr Thomas Brey )