Suton diktatora

U nedjelju, 23. avgusta, skoro dvadeset dana nakon predsjednickih izbora u Bjelorusiji, više od 200 hiljada ljudi se slilo u centar Minska. Oni već više nedjelja protestuju povodom zvaničnih izbornih rezultata, po kojima je predsjednik Aleksandar Lukašenko dobio više od 80% glasova. Ovo nedjeljno okupljanje je do sada najbrojniji protest u Bjelorusiji. Od 9. avgusta, specijalna policija je uhapsila preko 6 hiljada demonstranata, od kojih su mnogi prebijani i mučeni u posebnim zatvorima, a četvoro je ubijeno.

Lukašenko je odgovorio tako što je u Minsk povukao vojne jedinice i opremu, te naredio da se podigne bodljikava žica oko obeliska koji obilježava pobjedu u Drugom svjetskom ratu i oko zgrade Muzeja Velikog otadžbinskog rata. Za razliku od ranije karakterizacije demonstranata kao agenata i saradnika kremaljske Vagner grupe, Lukašenko je njih 200 hiljada nazvao fašistima koji su sponzorisani i plaćeni od strane Zapada. Istovremeno, optužio je NATO da provocira sukob tako što razmješta trupe duz zapadnih i sjeverozapadnih granica Bjelorusije.

Pred predsjedničku palatu je stigao helikopterom u pratnji sina Mikalaja, i obojica su nosili zaštitne prsluke i kalašnjikove. Slika Lukašenka spremnog za oružani sukob sa onima koji osporavaju njegovu izbornu pobjedu predstavlja do sada najsnažniju simboličku manifestaciju njegove otuđenosti od sopstvenog naroda. On je u više navrata pozivao Rusiju da interveniše i zaustavi proteste onih koji vjeruju da je Svetlana Tihanovska dobila većinu glasova na predsjedničkim izborima.

Iako je veoma nepopularan, naivno je očekivati da će Lukašenko da ustukne pred zahtjevima većine, i povuče se s vlasti. S izuzetkom 2015. godine, njegova dugogodišnja vladavina i šest izbornih kampanja su bile obilježene protestima, nasiljem, i osvetom nad političkim protivnicima. Ne treba zaboraviti ni problematične referendumske promjene Ustava, hapšenja protivnika i, u najmanje četiri slučaja prije 2020 godine, ubistva opozicionara. Trenutna situacija je, ipak, izuzetna jer Lukašenko do sada nije bio suočen s ovako brojnim protestima koji se mogu koordinisati preko njemu nerazumljivih alatki kakve su društvene mreže. Ono što sadašnju situaciju čini važnom, a Lukašenka posebno opasnim, jeste činjenica da on, u stvari, nema gdje da ode.

Trenutno se naziru tri moguća scenarija okončanja ove krize, od kojih ni jedan nije ni bezbolan, ni jednostavan.

Prvi scenario je da Lukašenko proglasi vanredno stanje, pošto su dešavanja od 23. avgusta takvu odluku učinila vjerovatnijom. Ovakav potez bi izolovao državu u odnosu na Evropu, ostavio Rusiju kao glavnog Lukašenkovog partnera, uz njegovu nadu da bi Kina mogla da konkretizuje svoju dosadašnju opreznu podršku. Uslijedila bi masovna hapšenja koja bi predstavljala problem Rusiji, jer ona želi da drži otvorene svoje trgovinske veze s Zapadom. Masovna hapšenja ne bi pacifikovala stanovništvo koje je pokazalo spremnost da izađe na ulice i nastavi proteste: istovremena manifestacija nacionalnog buđenja i nezadovoljstva dugogodišnjim predsjednikovanjem jednog čovjeka, koji više ne nudi nadu u ranije sanjanu i obećavanu slobodu i prosperitet. Vanredno stanje bi Bjelorusiju gurnulo unazad u tamu staljinističkog vremena.

Drugi scenario je intervencija Rusije. Nema sumnje da ruski lideri vide Bjelorusiju kao bliskog partnera i dio slovenske porodice, i onoga što oni definišu kao Ruski svijet. Rusija je glavni snabdjevač energetskih resursa i vojni partner koji ima dvije baze u Bjelorusiji. Godinama je Lukašenko dobijao jeftinu sirovu naftu iz Rusije, prerađivao je i potom prodavao Rusiji uz visok profit. Ne treba zanemariti ni činjenicu ruske medijske dominacije ovim prostorom. Od 1970-ih ruski jezik je bio dominantan, i samo je u periodu između 1990. i 1995. godine bjeloruski jezik podignut na nivo zvaničnog jezika države. Uslijedio je jedan od Lukašenkovih referenduma kojim je ruski jezik ponovo dobio primat u državi.

Pod budnim oko Vladimira Putina, ruski poslovni svijet je počeo da se preseljava u Bjelorusiju, a Rusija je kupila bivši državni naftovod. Putin je oživio i takozvanu Rusko-bjelorusku uniju kreiranu daleke 1999. godine. Iako se Lukašenko opirao ruskim nastojanjima da uspostave avio-bazu u Bjelorusiji, njegove trupe su učestvovale u seriji vojnih vježbi “Operacija Zapad,” koje su projektovale NATO napad i rusko-bjelorusku kontraofanzivu kroz baltičke države. Posljednja vježba ove vrste je održana 2017. godine.

Ipak, iako je okrenut Rusiji, Lukašenko je za Putina problematičan partner koji je nadživio svoju upotrebnu vrijednost. Invazija koja bi očuvala vlast nepopularnog predsjednika bi pojačala anti-ruski sentiment koji, istini za volju, trenutno skoro da i ne postoji u najvećem dijelu Bjelorusije. Naravno, iz moskovske vizure Lukašenko ne bi trebalo da bude nasilno smijenjen. Ako bi, međutim, on otišao mirno i bio zamijenjen osobom sa kojom Moskva može da razgovara, budućnost rusko-bjeloruskih odnosa bi bila osigurana.

Treći scenario je da Rusija i Evropska unija nađu rješenje za krizu u Bjelorusiji. Njemačka i Rusija već razgovaraju o ovom scenariju, dok Poljska i Litvanija podržavaju opozicioni pokret. Pitanje da li bi Rusija prihvatila postojanje takozvanog Koordinacionog Savjeta - novog tijela od 70 članova pod vođstvom malog predsjednistva, koje bi zemlju izvelo iz krize i organizovalo nove izbore. Ovaj scenario je neostvariv ako Lukašenko ostane u predsjedničkoj palati okružen jedinicima OMON specijalne policije, operativcima KGB, i pripadnicima vojske. Ako bi Lukašenko pristao da mirno ode u Rusiju, Tursku, ili neku drugu državu voljnu da ga prihvati, građani Bjelorusije bi možda bili spremni da okončaju proteste.

Protesti nenaoružanih građana koji nemaju ni lidera ni programa mogu ostvariti samo jako ograničen, ali važan rezultat: pokazati želju za promjenom. Ta želja se, potom, mora definisati političkim jezikom i materijalizovati novim zakonskim aktima. Da bi se ovaj treći scenario ostvario neophodno je da opozicija ponudi jasan i konkretan program djelovanja, i time definiše i materijalizuje zahtjeve demonstranata. Reaktiviranje Ustava iz 1994, kojim je kreirana skupština od 260 poslanika, kreiranje nezavisnog Ustavnog suda, i ograničavanje predsjedničkog mandata na dva petogodišnja perioda mogu biti neke od polaznih tačaka tog opozicionog programa. Bez toga, ogromna energija koja prati želju da se u Bjelorusiji okonča diktatura duga 26 godina će se neminovno i u nepovrat razliti ulicama Minska.

( Dr Srđa Pavlović )