Smrt živi u Arkadiji

Kakva je razlika između nevidljive nuklearne radioaktivne čestice i koronavirusa? Sa stanovišta opasnosti za čovjekov život razlike nema. Nevidljivo prisustvo opasnosti po ljudsko zdravlje u prostorima njegovog obitavanja u prirodi, u komunikaciji s bližnjima, stvara poseban osjećaj nelagode. Potencijalna smrt je prisutna i ako je njena prisutnost apstraktna. Nezamjetna je u vidljivom i opipljivom svijetu svakidašnjice. Taj sam osjećaj doživio nakon černobilske nuklearne katastrofe. Zagađenje prirode bilo je poprimilo ozbiljne razmjere. Javnost je od stručnog tima eksperata putem medija upozoravana da se bez prijeke potrebe ne izlazi iz svojih stanova. Svakodnevno su se davali izvještaji o koncentraciji štetnih čestica i jačini kontaminacije. Savjetovalo se da se prozorska okna oblijepe selotejpom a otirači pred ulaznim vratima stanova prekrivaju vlažnim krpama.

Uprkos upozorenjima morao sam izaći iz kuće. Mom je kumu umro otac. Išao sam na sprovod. Čekao sam naručeni taksi. Te 1986. godine bio je lijep sunčan proljetni dan mjeseca maja. Zagrebački kvart Šalata bio je u bujnom zelenilu. Gledao sam u rascvjetale ruže penjačice čiji su bokori padali preko ograda privatnih vrtova. U obližnjem parku nadvisivale su ostalo drveće guste krošnje divljih kestena sa svojim uspravnim bijelim grozdastim cvjetovima nalik kakvim svečanim ukrasima. Na balkonima nekih kuća sitno je ukrasno raznobojno cvijeće otvorilo svoje latice svjetlosti sunčanog toplog dana. U toj je harmoničnoj atmosferi lijepog ambijenta, za tih par minuta koliko sam čekao dolazak taksija, vladala neka neugodna tišina. Samo je pomisao da je u tom lijepom prirodnom ambijentu u toj simboličkoj Arkadiji prisutna nevidljiva smrt davala osjećaj nespokojstva.

Danas, nakon puno godina od ovog ukratko opisanog doživljaja, vidim zagrebačke gradske parkove s uredno pokošenom travom i klupama po alejama na kojima sjede ljudi u propisanoj distanci zbog opasnosti zaraze koronavirusom. Iako se nalaze u uslovima epidemije kovida 19 osjećaju onu iskonsku potrebu da makar i malo vremena provedu u tom prirodnom ambijentu odvojeni među sobom, premda su svojim načinom života u urbanoj sredini, od te iste prirode odavno otuđeni. U ambijentu kultivirane prirode kao živog dekora neophodno potrebne relaksacije, misli o potencijalnoj zarazi, o smrti, uznemiruju čovjekov duh. U njemu se stvaraju tjeskoba i strah.

Razmišljajući o prirodi i čovjeku, o njegovoj spoznaji da je smrtno biće, u sjećanju mi se javila slika Arkadijski pastiri poznata takođe pod nazivom Et in Arcadia Ego francuskog baroknog slikara Nikolasa Pusena. Naslikana je 1655. godine. Ovaj je veliki majstor bio opčinjen antičkom umjetnosti i najveći dio svoga života proveo je u Rimu. U tom je Vječnom gradu pasionirano studirao djela klasične umjetnosti, posebno kipove, što se značajno odrazilo na formiranje karaktera njegovog slikarskog izraza koji se ponajprije ogleda u jasnoći oblika, preciznosti crteža, harmoničnosti kompozicije. Premda mu se znao ponekad predbacivati “akademizam” Pusenovo je djelo zbog ovih značajki imalo plodotvoran uticaj na kasnije generacije umjetnika od kojih su najznačajniji neoklasicistički slikar Žak Luj David i Pol Sezan. Poslovična opčinjenost klasikom činila je Pusena rimskijim od Rimljana.

Et in Arcadia ego je latinska fraza koju prvi put srećemo na istoimenoj slici talijanskog baroknog slikara Đovanija Franćeska Gverčina. Ova zagonetna misao ili možda stih neke elegijske pjesme najčešće se u prevodu interpretira kao poruka koju šalje sama smrt. Ona, smrt, nastanjuje i idilične, pastoralne predjele. Nikolas Pusen je naslikao dvije verzije ovoga motiva. Slika o kojoj je ovdje riječ je druga verzija i danas se nalazi u pariškom Luvru. Nastala nekoliko godina nakon prve verzije bez sumnje je najkompleksnije uprizorenje ove teme.

U Pusenovom se remek djelu u potpunosti usklađuju i manifestiraju njegov istančani umjetnički senzibilitet i slikarsko umijeće, njegova velika erudicija i zavidna likovna inteligencija. Neke naznake iz slikareve biografije upućuju ma mogućnost njegovog posebnog interesa za ovu temu, koja se čak može sagledavati i u kontekstu neke tajne koja je, osim njemu, bila samo rijetkima dostupna. Bez obzira na razne interpretacije značenja ovoga djela, pred nama je neobična kompozicija koja formalnu savršenost svojih elemenata prenosi u zamršenu simboliku potencijalnih interpretacija. Podjednako filozofskih i mističnih.

Posmatrajući Pusenovu sliku iznova se pitamo: Koje je moguće značenje fraze Et in Arcadia ego na način kako nam ju je ovaj slikar predstavio. Tri pastira i jedna pastirica nalaze se uz monumentalni sarkofag koji kao jednostavna i čvrsta forma stoji po sredini kompozicije arkadijskog pejzaža. Za razliku od prve verzije ovoga motiva na slici iz Luvra na sarkofagu nema ljudske lobanje, uznemirujućeg simbola životne prolaznosti i smrti. Na bočnoj strani velikog sarkofaga okrenutoj posmatraču slike u kamenim blokovima su isklesane riječi Et in Arcadia ego. Dva pastira koje karakterizira pusenovski smisao za skladnost oblika ljudskog tijela pokretom ruku pokazuju na napisanu enigmatsku misao.

U lijevom dijelu kompozicije, naglašenije pognuti pastir, koji se lijevom potkoljenicom oslanja o zemlju, napetom kretnjom predano gleda i kao da se cijelim svojim bićem napreže proniknuti u smisao riječi koje čita i koje upravo dodiruje kažiprstom desne ruke. Drugi je pastir takođe zaokupljen zagonetnim riječima. Okrenuo se prema sjetnoj pastirici kao da i nju želi uključiti u uzbudljivo odgonetanje uklesanih riječi. Pokretom lijeve ruke, dok se desnom oslanja o pastirski štap, takođe kažiprstom pokazuje prema frazi koju je upravo pročitao. Treći je pastir opušteno položio lijevu ruku po gornjoj površini kamenog groba i tijelom stoji naslonjen uz sarkofag. Samo prividno izgleda nezainteresiran. Zapravo je prožet tihim uzbuđenjem zbog mogućeg značenja fraze koju njegovi bližnji nastoje odgonetnuti.

Raspored ovih figura kako piše H.H. Gombrih “prilično je jednostavan, ali ta je jednostavnost rođena iz golemog umjetničkog znanja. Samo je takvo znanje moglo da oživi ovo nostalgično viđenje spokojnog počinka u kom je i smrt izgubila svoju stravičnost”. Teško se možemo složiti s ovakvim isčitavanjem značenja Pusenove slike kakvo nam nudi veliki istoričar umjetnosti.

Promatrajući grob uokviren arkadijskim pastirima koji tvore profinjen elegičan živi dekor tajnovitoj latinskoj misli usredotočeni smo na prizor koji nas diskretno navodi da se podsjetimo značenja riječi sarkofag, izvedene iz grčke riječi sarks i phagein što u prevodu znači “kamen koji jede, troši meso”. Ova činjenica uznemiruje posmatrača slike. Idilični prizor naslikanog osunčanog južnjačkog predjela otkriva mračni aspekt njenoga skrivenog značenja. Tako nas Pusen uvodi u refleksivnu stranu na prvi pogled bezazlenog motiva. Ako se prisjetimo da su sarkofazi u antici bili spolja ukrašavani reljefnim dekoracijama a da su kamene površine sarkofaga na Pusenovoj slici prazne onda nam se ta estetska činjenica nameće kao svojevrstan simbol. Naslikani pastiri u tom smislu više postoje kao dio groba nego dio prirode koja ih okružuje. Ali tajnovito značenje latinske fraze izaziva i navodi na dalje razmatranje motiva.

Ukoliko su naslikani arkadijski pastiri uistinu prožeti naslućenim mračnim značenjem fraze, tajnim smislom njene poruke, tada je arkadijski mir i pastoralni spokoj - narušen.Oni već osjećaju uznemirujuću poruku latinskog natpisa koju ne bez čuđenja počinju odgonetavati. Nije li stoga melanholična atmosfera arkadijskoga predjela posljedica mučne spoznaje, onog napuknuća u ljudskoj svijesti u kojoj se bez mogućnosti za potpuni optimistički integritet bića, u njemu projicira egzistencijalistička misao kako čovjek počinje živjeti onda kada postane svjestan svoje smrtnosti. Tada, paradoksalno, čovjek postaje potpuno svjestan značenja svojega života. Živi ljudski okvir koji se u prikazu arkadijskih pastira formira oko enigmatske snage smrti u obliku latinske fraze zapravo simbolizira opštu nemoć čovjekova proniknuća u tajnu smrti. Grob postoji u arkadijskom pejzažu, i on nije nikakvo priviđenje pastira, nego čvrsti od kamena zidani posthumni oblik, ali tajnovita fraza uklesana na njemu simbol je snažniji od puke biološke činjenice što potvrđuje čovjekovu prolaznost. Ona je možda znak koji će svaki od naslikanih pastira individualno prepoznati i osobnim iskustvom ili intuitivno otkrivati ili rasvjetljavati u sebi.

Mogućnost individualnog pronicanja u tajnu smrti, kakva je uostalom jedino i moguća na ovoj je Pusenovoj slici prividno pomućena kolektivnom predanošću jednom događaju u kojem učestvuju prikazani likovi. Pastir koji je okrenut prema pastirici, kao da joj se nijemim pokretom glave obraća, u biti izražava samo formalnu mogućnost (nemogućnost) kontakta, jer pastiričina sjetna ljepota i uzvišena elegancija već je bremenita idejom prolaznosti i njena prisutnost u grupi pastira djeluje pomalo otuđeno. Nisu li možda stoga jedinstvo i formalni sklad među likovima samo svojevrstan privid za sliku individualnih samoća. Harmonija Pusenove slike Et in Arcadia ego odgovara unuverzalnom značenju motiva. Smrt živi u Arkadiji i pokazuje se u obliku sarkofaga, ali živi i u obliku svijesti likova koji okružuju grob. Čini se kako ih tajnovita latinska fraza spaja u sveopštu harmoniju smrti.

( Dimitrije Popović )