Ekologija na papiru, crne tačke u stvarnosti

Crna Gora i danas je suočena sa problemom pet ekoloških crnih tačaka - Kombinat aluminijuma u Podgorici, Željezara u Nikšiću, Brodogradilište u Bijeloj, Termoelektrana i Rudnik uglja u Pljevljima, problemi su koje tridesetogodišnja vlast u nasljeđe ostavlja novoj, koju nakon pobjede na izborima 30. avgusta tek treba da formiraju dosad opozicione partije.

Novu vlast dočekuju i drugi brojni problemi u oblasti životne sredine, a povodom 20. septembra, kad je na Žabljaku 1991. na papiru potvrđena ideja da Crna Gora bude proglašena ekološkom, sagovornici “Vijesti” kažu da je i 29 godina kasnije priča o ekološkoj državi ostala samo - ideja.

“Dvadeset i devet godina je od kada se Crna Gora lažno predstavlja za ekološku državu, ne čineći ama baš ništa da to postane”, kaže za “Vijesti” profesor i ekolog Dragan Hajduković, u javnosti prepoznat kao nosilac ideje ekološke države.

Iz DPS-a koji je dominantno činio vlast u protekle tri decenije, nisu odgovorili “Vijestima” o trenutnom statusu Crne Gore kad je riječ o zaštiti životne sredine.

O tome su, međutim, juče saopštenjem izvijestili iz Ministarstva održivog razvoja i turizma (MORT), resora koji od ostavke Pavla Radulovića (DPS) vodi premijer Duško Marković (DPS). Kazali su da i danas vjeruju da održivi razvoj “nema alternativu”.

Sagovornici iz koalicije “Za budućnost Crne Gore”, Građanskog pokreta URA i Demokratske Crne Gore saglasni su da će biti teže nego 1991, kad je na Žabljaku usvojena Deklaracija o ekološkoj državi. Kao jedan od važnijih ciljeva, navode poštovanje propisa, a kao prioritetnu - dalju zabranu izgradnje malih hidroelektrana (mHE).

Žabljak 1991.

Projekat ekološke države prvi put predstavljen je 1990. godine.

“Poslije medijskog predstavljanja, pokušao sam da za projekat pridobijem tadašnju vlast. Kako je sve počelo najbolje govori citat iz knjige ‘Manje od igre – više od života’ tadašnjeg predsjednika Crne Gore Momira Bulatovića: ‘U danima i mjesecima u kojima smo grozničavo tražili načina da se izvučemo iz bespuća i odredimo novi cilj, pojavila se spasonosna zamisao. Doktor Dragan Hajduković, fizičar sa zadivljujućom moći imaginacije, u dugačkim razgovorima iznosio je ideju i naznake programa da Crnu Goru proglasimo i učinimo prvom ekološkom državom na svijetu’. Naši razgovori tokom prvog tromesječja 1991. su Bulatovića pokrenuli na akciju, koja je, pola godine kasnije, rezultirala usvajanjem Deklaracije 20. septembra 1991. na Žabljaku. Već sredinom proljeća, zauvijek sam uklonjen sa projekta...”, podsjeća za “Vijesti” Hajduković.

Tri mjeseca prije usvajanja Deklaracije, u junu 1991. Momir Bulatović, Milo Đukanović i Svetozar Marović transformisali su tadašnji Savez komunista u DPS.

Iako je tri decenije tek posmatrač razvoja ideje čiji je nosilac, Hajdukovića i danas ne napušta entuzijazam da ona može biti i stvarno realizovana.

“Projekat ekološke države je razvojni projekat, koji nam, kada bi svijet povjerovao u ozbiljnost namjere da postanemo ekološka, može donijeti sve što Crnoj Gori nedostaje za preporod - svjetski publicitet, znanje i kapital. Nijedan drugi projekat ne može nam donijeti tako brzu i veliku svjetsku prepoznatljivost, ugled, šarm i simpatije i obezbijediti ogromnu pomoć u znanju, donacijama i društveno odgovornom kapitalu (najhumanijem dijelu svjetskog kapitala)”.

Sve što može, Crna Gora da proizvede sama

Na pitanje šta konkretno treba uraditi, profesor je kazao da je neophodno da Crna Gora ne uvozi ništa što kvalitetnije može sama da uradi.

“Proizvodnja zdrave hrane može po vrijednosti biti veća od vrijednosti potrošnje. Samo na uvoz vode dajemo više nego što je budžet za nauku”.

Kao primjer projekata koje bi trebalo realizovani, navodi “ekoturistički raj Skadarsko jezero”.

“I ne samo Skadarsko, za sve brojnije turiste koji su alergični na civilizaciju i hotele sa 5 zvjezdica”.

Mogućnost za promociju takve Crne Gore Hajduković vidi u “brojnim, probranim kontaktima”, kojima se “može probuditi entuzijazam i obezbijediti podrška velikog broja najuspješnijih i najslavnijih ljudi svijeta”.

“Od najvećih naučnika do najvećih pjevača, glumaca i sportista. Zamislite da veliki broj takvih ličnosti izrazi podršku i simpatije prema ekološkoj državi Crnoj Gori. Uz tako slavne ‘zelene ambasadore’ odmah bismo bili i centar veoma važne pažnje i publiciteta svjetskih medija. Podrška slavnih, medijska pažnja, novostečeni šarm i naravno ozbiljan rad, bi relativno brzo i lako doveli do presudne podrške centara znanja, donatora i društveno odgovornog kapitala”, kaže Hajduković, uvjeren da “za dva izborna perioda od po četiri godine, Crna Gora može postati “evropsko i svjetsko čudo”.

“Liči na utopiju, ali je itekako dostižna realnost. Nažalost, ovo što kažem, razumije samo jednocifreni procenat građana, a među vodećim političarima, ukoliko ih ovaj tekst ne probudi, ne znam baš nikoga ko se udubio i razumio projekat koji predlažem”.

Šta je radila država do sada

Iz MORT-a su juče saopštili da je za proteklih 29 godina oko 13,6 odsto teritorije Crne Gore zaštićeno, da se najveći dio (7,7%) sastoji od pet nacionalnih parkova, da je uspostavljeno i šest parkova prirode - “Piva”, “Dragišnica i Komarnica”, “Orjen”, “Rijeka Zeta”, “Komovi” i “Ulcinjska solana”.

U dijelu parka “Komovi” u toku su protesti protiv izgradnje mHE. Solana u Ulcinju postala je građevinsko zemljište upravo glasovima DPS-a. Solana u Ulcinju jedno je od Ramsar područja, uz NP “Skadarsko jezero” i rezervat “Tivatska solila”.

Iz MORT-a su kazali da je pod UNESCO zaštitom NP “Durmitor” i sliv rijeke Tare. Tara je predmet dijela izvještaja Evropskog parlameta iz 2018, kada su naglasili potrebu “za prestankom svih aktivnosti odlaganja otpada i izmjene riječnog korita i pružanjem široj javnosti pravovremenih i tačnih informacija o efektima izgradnje auto-puta na rijeku”. Iz UNESCO-a su upozoravali ranije da će “ostati vidljive posljedice izgradnje auto-puta na rijeku, uprkos planu remedijacije...”.

Iz MORT-a su podsjetili i na mapiranje u svrhu uspostavljanja Natura 2000 ekološke mreže. Nije nikad odgovoreno kako se desilo da dio šume ispod Zeletina, planine između Andrijevice i Gusinja, kao Emerald zona i potencijalno Natura područje, uopšte bude predmet koncesije i da u toj zoni bude dozvoljena legalna sječa.

U vezi sa remedijacijom “crnih ekoloških tačaka”, iz MORT-a su saopštili da su u toku radovi na čišćenju lokacije Brodogradilišta, i odlagališta pepela i šljake “Maljevac” i flotacionog jalovišta Gradac u Pljevljima.

“Dok je u poodmakloj fazi izrada tehničke dokumentacije za sanaciju lokacije KAP (deponija čvrstog otpada i bazeni crvenog mulja)”.

Zakoni na papiru, u praksi bez mnogo konkretnih rezultata

Govoreći o proteklih 29 godina, u koaliciji “Za budućnost Crne Gore” kažu “nije se mnogo odmaklo”, a da je jedini pomak “potpuno rješavanje problema jalovišta u Mojkovcu”.

“Čak bismo rekli i da se nazadovalo, jer smo te 1991. bili mnogo bliže ovom cilju, nego danas. Od tada uspjeli smo da rijeke i potoke pretvorimo u pokretne deponije smeća i sabirnike za komunalne otpadne vode, da uništimo desetak malih vodotoka koje smo strpali u cijevi, da državu zatrpamo smećem, izbetoniramo morsku obalu, imamo nekontrolisanu sječu šuma, napravimo sistem koji ne funkcioniše u smislu sprečavanja i kontrole ovih pojava. A donijeli smo sve evropske zakone iz ove oblasti, pravilnike, osnovali inspektorate, ali ništa, ili makar većina toga, nije zaživjelo u praksi”, poručuju iz koalicije.

Kazali su da je neophodno hitno riješiti problem upravljanja otpadom, otpadnim vodama...

“Tome se mora prići sistemski što zahtijeva mnogo finansijskih sredstava, ali srećom, na raspolaganju su fondovi EU. Sa rješavanjem tog problema mora se otpočeti odmah”.

Mora se, kako dodaju, zaustaviti i izgradnja mHE, “jer one donose korist samo vlasnicima i nikom više”, uvesti red u šumarstvu.

“Jedna ekološka država ne smije dozvoliti izvoz drvne mase u obliku trupaca, niti da se zdrava i čitava stabla koriste za pravljenje peleta za grijanje. Mora se raditi u sadejstvu sa ekonomijom, jer je cilj da se iz što manje posječenih stabala stvori što veća zarada, pa je održivo korišćenje drvnog resursa nezamislivo bez drvne industrije”.

Crna Gora je u maju 2017. uvela privremenu i djelimičnu zabranu izvoza drvnih sirovina. Mjera je uslijedila nakon što je iste godine Albanija uvela desetogodišnju zabranu sječe šuma, a slične zabrane postojale su u BiH i na Kosovu.

Iz koalicije na čijem je čelu Zdravko Krivokapić dodaju i da se mora obezbijediti “striktna primjena postojeće legislative i kaznene politike”, pa čak i pooštriti sankcije u oblasti zaštite životne sredine. Kazali su i da je neophodno jasno definisati nadležnosti, a da princip “zagađivač plaća” mora biti “sveto pismo”.

Princip “zagađivač plaća” odnosi se na plaćanje naknade za zaštitu i unapređenje životine sredine. Po osnovu te ekološke naknade, Elektroprivreda, Rudnik uglja i Gradira Montenegro uplatili su nedavno prvu ratu u iznosu milion eura na račun Opštine Pljevlja. Za godinu, te tri kompanije dužne su da uplate ukupno nešto više od dva miliona.

Spremna Deklaracija o zabrani mHE

I iz GP URA partije čiji je lider Dritan Abazović, kazali su da je rezultat Deklaracije iz 1991. danas ekološka država samo na papiru.

“U Deklaraciji piše da su poslanici Skupštine svjesni da zbog ugrožavanja prirode zaštita identiteta prostora na kome živimo i djelujemo postala naš neodložan i pravovremeni posao. Nakon 29 godina od kada je donijeta Deklaracija, imamo katastrofalno stanje u oblasti životne sredine. Rezultat Deklaracije je da je Crna Gora ekološka država samo na papiru. Ono što se dešava na terenu, a čemu svjedočimo, je sušta suprotnost toga. Devastacija prirodnih resursa od sjevera do juga rezultat su jedne pogrešne politike koja umjesto da je od ekološke države napravila jedinstveni brend u svijetu, uspjela je da Crnu Goru markira kao crnu ekološku tačku u evropskom i svjetskom kontekstu u mnogim oblastima. O ekološkim problemima i mjerama govore tek pojedine NVO, entuzijasti i međunarodne organizacije koje godinama skreću pažnju na probleme u ovoj oblast i koji u nekim situacijama uspijevaju da pomjeraju stvari sa mrtve tačke”, kazala je “Vijestima” Ljiljana Jokić iz te partije.

GP URA sredinom juna postala je član Zelenih Evrope. Kao zelena partija, iz GP URA kazali su da se dalje uništavanje prirode mora zaustaviti.

“Jedan od najznačajnijih problema u ovoj oblasti su problemi koji nastaju zbog izgradnje mHE. Koalicija ‘Crno na bijelo’ je pripremila Deklaraciju o zabrani dalje izgradnje mHE koju je potpisalo više od 5.000 ljudi. I to će biti jedan od prvih dokumenata koji ćemo predložiti Skupštini”, kazala je Jokić.

Cilj je sistem gdje važe zakoni

Da ekologija nije bila prioritet odlazećoj vlasti, smatraju i u Demokratskoj Crnoj Gori Alekse Bečića.

“Priroda je u kontinuitetu trpjela pred interesima tajkuna i to je DPS režim uveo i kao pravilo. Danas imamo devastirane rijeke, uništene šume, dramatično zagađen vazduh u pojedinim opštinama koje se nalaze u vrhu liste najzagađenijih gradova Evrope. Svjedoci smo i niza ekoloških incidenata - pomor ribe u rijeci Ćehotini, devastacije korita rijeke Tare, Morače... Preovladavalo je opšti nemar za životnu sredinu. Da ne govorimo o hidrocentralama i ambicijama uništavanja rijeka”.

Kao prioritet za buduće vrijeme, navode uspostavljanje sistema “u kome vladaju zakoni i pravila”.

“To je temelj i osnov svega. Odgovornost prema prirodi mora da bude na najvećem mogućem nivou. Na listi naših prioriteta je i što brža sanacija crnih ekoloških tačaka. Dosljedno sprovođenje kaznene politike povećaće nivo odgovornosti i ekološke svijesti. U spektru kratkoročnih i hitnih koraka nove vlasti, svakako je zaustavljanje devastacije korita rijeka”.

Mali sistem kao dio globalnog rješenja

Ideju ekološke Crne Gore Hajduković danas smješta u kontekst opšteg stanja životne sredine na Zemlji.

“Živimo na planeti koja umire pod torturom sadašnjeg sistema proizvodnje za profit, umjesto proizvodnje za kvalitet života svih ljudi. Imamo zastrašujuće planetarno zagađenje, vode, zemlje, hrane i vazduha, a galopirajuće klimatske promjene prijete da unište život na Zemlji. Ne zaboravimo i dramatične razlike, kao na primjer, da najbogatiji ljudi svijeta koji mogu zajedno sjesti u jedan jedini avion, imaju više od siromašnije polovine čovječanstva. Na planetarnom nivou živimo u duboko bolesnoj ‘civilizaciji’ koja je neodrživa, opstanak čovječanstva zavisi od velikih i hitnih promjena. Ovakvo stanje na planeti je u stvari šansa Crne Gore. Da je sreće, jedan produhovljeni i sposobni predsjednik, ili bar jedan energični i kreativni podpredsjednik Vlade za ekološku državu, već bi tokom 2021. mogao u potpunosti promijeniti sadašnju ružnu sliku koju Evropa i svijet imaju o državi Crnoj Gori”.

Na 29. godišnjicu proglašenja Crne Gore ekološkom državom, danas u 10 organizuju se dva ekološka protesta. U mjestu Bare Kraljske, u Parku prirode “Komovi”, mještani se okupljaju zbog izgradnje mHE na rijekama Crnja, Ljubaštica i Čestogaz.

U Murinu danas je protest zbog sječe “najkvalietnije šume na području plavske opštine”, koja se, kako tvrde, dešava mimo saglasnosti šumske uprave u Plavu.

I to nisu prvi protesti u tim mjestima, niti prvi zbog odnosa institucija prema životnoj sredini...

Juče su na 12 lokacija organizovane akcije čišćenja obala. Učesnici su sakupili oko 800 vreća otpada.

MORT: Rekonstrukcija Termoelektrane najznačajniji ekološki poduhvat

Iz MORT-a su juče kazali da su u oblasti upravljanja otpadom u toku aktivnosti na realizaciji projekata izgradnje reciklažnih dvorišta i transfer stanica u nekoliko crnogorskih opština, i novog centra za upravljanje otpadom u opštini Bijelo Polje.

Da je završena sanacija nekoliko većih neuređenih odlagališta neopasnog otpada, a da će nastaviti aktivnosti na uspostavljanju sistema reciklaže.

Da je izgrađeno 10 funkcionalnih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, te mreža za praćenje kvaliteta servera proširena na toliko automatskih stanica.

Kazali su i da ekološka rekonstrukcija TE “Pljevlja”, “predstavlja najznačajniji ekološki poduhvat”, podsjetili da je sa radom počeo Eko fond, da je Crna Gora ratifikovala Pariski sporazum u oblasti klimatskih promjena, a u decembru 2018. otvorila Poglavlje 27 - životna sredina i klimatske promjene.

( Damira Kalač )