Istorija Nagorno-Karabaha i geopolitika koja ga prati

Pitali smo se šta to još 2020. godina može da ponudi i sa početkom jeseni na sjevernoj hemisferi dobijen je novi stari regionalni sukob koji prijeti da uvede u rat više interesnih grupa.

Jermenski naziv za Nagorno-Karabah i okolinu je Arcah, te zbog lakšeg čitanja u nastavku teksta biće najčešće korišćen termin “sporna pokrajina”.

Dok se dvije strane međusobno optužuju ko je započeo novu agresiju, potrebno je zaći dublje u odnose i istoriju, kako bi formirali mišljenje, tipično balkanski zauzeli stranu i naravno bolje anticipirali šta budućnost donosi.

Indicije postoje da su obje strane željele sukob. Azerbejdžan osokoljen vojno-ekonomskom nadmoćnošću ali i podrškom Turske, a Jermenija sa druge svjesna da za internacionalizaciju pitanja sporne teritorije neće biti boljeg trenutka.

Zaostavština Sovjetskog Saveza i sukob 1988-1994.

Teritorija Nagorno-Karabaha prema međunarodnom pravu pripada Azerbejdžanu, međutim oni de facto tamo nemaju nikakve ingerencije, još od početka 90-ih godina. Dodatno Jermenija pravno gledano okupira i teritoriju mimo sporne pokrajine koja se graniči sa njom, a koja u cjelosti predstavlja jermensku drevnu regiju Arcah, na kojoj živi većinski jermensko stanovništvo.

U susret raspadu Sovjetskog Saveza, i odvajanja i Jermenije i Azerbejdžana, narod Nagorno-Karabha je takođe sproveo referendum i većinski odlučio da ne želi da bude pod upravom Bakua, već želi pravo na samoopredjeljenje.

Separatizam lokalnih Jermena koji nisu htjeli da se “zadese” u nezavisnom Azerbejdžanu, doveo je do krvavog rata 1988-1994, koji je osim premnogo žrtava, odnio i sve šanse za pronalaskom efikasnog rješenja.

Sukob Jermena i Azera zapravo je počeo i prije raspada Sovjetskog saveza, a tri godine kasnije otcjepljenjem Azerbejžana, samo su stvorene predispozicije za još krvaviji konflikt.

Upravo 1988. godine Gorbačovu direktno biva upućen zahtjev autonomne pokrajine za ujedinjenje sa Azerbejdžanom, što on odbija jer znajući da ako napravi presedan sa ovom teritorijalnom promjenom, i druge oblasti će tražiti razgraničenja. U predvečerje ratu nastupili su etničnki sukobi i pogromi, zbog čega ni slanje vojnih trupa iz Moskve nije smirilo region, jer obje strane nisu popuštale i rat do krajnjih granica je bio neminovnost.

Nakon više desetina hiljada stradalih na obje strane i na stotine hiljada trajno raseljenih, sklopljeno je primirje posredstvom Rusije, SAD-a i Francuske. Iscrpljeni Azerbejdžan je bio prinuđen da prihvati za njega nepovoljan epilog i konflikt biva zamrznut uz sporadične sukobe koji su jenjavali.

Nastupile su godine statusa quo, gdje otcijepljenu pokrajinu svijet ne priznaje (mahom zbog uticaja Turske ali i međunarodnog prava), susjedna Jermenija pomaže, a Azerbejdžan smatra okupiranom teritorijom.

Taj narativ praćen je trenutnom propagandom obje strane.

Jermeni u međunarodnim okvirima zastupaju stav strane agresije i terorizma, te tako “brendiraju” Azerbejdžan, prikazujući sebe kao žrtvu. Dok Azeri sa druge strane, nastupaju na način vraćanja u sopstvene okvire okupirane teritorije. Ono što stvara glavobolju, jeste to što su obje strane na neki način u pravu.

Otkud sporna pokrajina u sastavu Azerbejdžana?

U susret formiranju Sovjetskog Saveza 1922. godine, kao svojevrsne kulminacije Okobarske revolucije, na teritoriji Kavkaza je izbio prvi direktni sukob Jermena i Azera (1918-1920) vezan za razgraničenje, prije nego li će obje zemlje postati takođe dio SSSR.

Upravo, Kavkaski region biva pod budnim oko Staljina, tada generalnog sekretara centralnog komiteta komunističke partije, po nacionalnosti Gruzina.

Iako je 4. jula 1921. godine kavkaski biro centralnog komiteta na plenarnoj sjednici donio odluku da sporna pokrajina pripadne Jermeniji, gdje i etnički više priliči, budući sovjetski lider je mislio drugačije.

5. jula 1921. godine ukazom Staljina, bez prava na glasanje, prigovore ili bilo kakvo opovrgavanje odluke, pokrajina pripada Azerbejdžanu.

Tri su ključna razloga bila za to.

1. Na južnoj kavkaskoj granici nastajuća moderna turska država, a nakon Velikog rata, bila je prijetnja heterogenim činiocioma Sovjetskog Saveza. Zbog očuvanja mira na jugu, Staljin prosuđuje da je pametnije da ta oblast bude dodijeljena većinski muslimanskoj zemlji, čime želi umiriti i Tursku u komšiluku i sputati separitizam u svom dvorištu.

2. Sadašnja prijestonica Azerbejdžana – Baku, je i tada bila regionalni centar (lučki grad, ima izlaz na Kaspijsko more) te imala jake radničke revolucionarne organizacije, čime je zbog naklonosti boljševicima “zavrijedila” poklon u vidu danas sporne pokrajine.

3. Pokušaj dezintegracije jermenskog nacionalnog bića u susret sovjetskom ujedinjenju. Naroda koja je još tada bila jedinstvena po mnogo čemu i slobodno možemo reći autohtona na tim prostorima. Naroda koji je tek koju godinu ranije proživio najgora stradanja od Osmanlija.

Čija je zapravo ova pokrajina?

Kada želimo da saznamo nečiju istoriju, da se zagledamo u grobove njihovih predaka, spomenike, ruševine, preživjele hartije, stare crkve i manastire (ili druge vjerske objekte).

Upravo da bi se sagledao savremeni odnos Jermenije i Azerbejdžana kroz spornu pokrajinu i okolnu okupiranu oblast koje sveobuhvatno čine drevni Arcah, u pomoć nam dolazi istorija i sačuvani dokazi.

Jedan od bitnih sačuvanih dokumenata o istoriji, je i jermenska gramatika koja datira iz 700. godine nove ere, a koja svjedoči i o posebnom dijalektu jermenskog jezika koji se govorio upravo na području današnje sporne pokrajine, oko koje se vode sukobi.

Jermeni su na prostorima Kavkaza još od perioda antike, nekoliko vijekova prije Hrista, a za šta postoje istorijski dokazi sačuvani u nacionalnim muzejima u Jerevanu.

Najstarije crkve i manastiri u spornoj pokrajini datiraju još iz perioda 4. vijeka kada su postali prvi narod koji je primio Hrišćanstvo, a preživjeli vjerski objekti na teritoriji upravo sporne regije i to iz 9. i 13. vijeka svjedoče o jermenskoj apostolskoj crkvi na tom prostoru;

Ptolomej, grčki matematičar, astronom i geograf iz 1. vijeka nove ere govori o prirodnoj granici Velike Jermenije i Kavkaske Albanije koja predstavlja rijeku Kura, duboko u teritoriji današnjeg Azerbejdžana, prema čemu je sve zapadno od rijeke Kura naseljavao jermenski narod;

Anania Shirakatsi, jermenski geograf iz 7. vijeka u svom dokumentu "geografija" govori o Arcahu (današnji Nagorno Karabah) kao desetoj od 15 provincija Jermenije;

Jedna od prvih jermenskih škola, nakon što je primljeno Hrišćanstvo, osnovana je u upravo u pokrajini Arcah u Amaras manastiru, koji datira upravo iz 4. Vijeka

Tursko carstvo koje se više vjekova zadržalo u Kavkazu izmijenilo je etničku strukturu.

Današnji Azerbejdžan je jedan dio svoje istorije bio protektorat Persijskog carstva.

Porazom Persijskog od strane Ruskog carstvo 1813. godine, Nagorno-Karabah biva formalno ustupljen carskoj Rusiji.

Savremena država Azerbejdžan osnovana je 1918. godine kao jedna od šest turkijskih zemalja, a nakon par godina nezavisnosti biva inkorporirana u sastav Sovjetskog Saveza. 1991. godine obnavlja svoju samostalnost, zadražavajući Staljinov ranije pomenuti poklon, zbog kojeg i danas bukti rat.

Zašto baš sad?

Velika bogatstva u vidu nafte i gasa na prostoru Azerbejdžana, dinastija Alijev koja je na vlasti još od raspada SSSR-a, iskoristila je za modernizaciju države i u prvi mah vojske.

Tranzicija je praćena korupcijom, nepotizmom, represijom, zbog čega danas pomenuta porodica, mimo represivnog aparata, ne uživa veliku podršku stanovništva i nije pretjerano reći da im jedan ovakav sukob “treba” kako bi pod tepih ostavili sijaset domaćih problema.

Jedan od najvećih primjera korupcije bilo je podmićivanje poslanika Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope, od strane Azerbejdžana, kako bi izvještaji o ljudskim pravima u toj zemlji bili najblaže rečeno izbjegavani. Kada uvidimo razmjere tog skandala, onda je jasno, šta sve “prolazi” unutar zemlje, i zašto je aktuelni predsjednik Alijev bio koruptivna “ličnost godine” 2013.

Upravo zbog unutrašnjih pitanja Alijevi ovog puta moraju da idu na sve ili ništa, jer čak i ponovni status quo, značio bi potencijalni gubitak vlasti, dok eventualni vojno-diplomatski poraz ne treba ni isticati šta bi donio.

Odabrani trenutak za agresiju nije slučajan. Pogotovo ako uzmemo u obzir Erdoganov rast kao regionalnog igrača i sve veće apetite. Ono što je kuriozitet jeste da Erdogan kontrira ne samo Rusiji na ovom frontu nego i Zapadu kada je u pitanju Mediteran, a poslednji primjeri izuzev Kipra su novonastale tenzije sa Grčkom oko spornih ostrva. Naravno, treba znati da režim u Azerbejdžanu nije marionetski, šta više partersko-saveznički.

Ništa manje bitno, period kada je čitavi svijet suočen sa krizom, smatran je idealnim da pokušaj vraćanja sporne pokrajine, može proći uz minimum pažnje.

Odnos Rusije

Prvi sukob, zamrznut je posredništvom prevashodno Ruske Federacije, te nije slučajno upravo to da je njima status quo najviše odgovarao zbog odnosa sa obje države. Danas, situacija je takva da Rusija gubi u bilo kojem epilogu u kojem ne dolazi do ponovnog zamrzavanja odnosa.

S obzirom na činjenicu da je Jermenija, kao i Rusija članica organizacije ‘Dogovora o kolektivnoj bezbjednosti’, u slučaju napada na teritorijalni integritet Jermenije, Rusija ima pravo da reaguje, a u prilog Jermenima ide i postojanje ruske vojne baze Gjumri na njihovoj teritoriji.

Ono što im sada baš i ne ide na ruku, nova jermenska vlast, za razliku od prethodne vodi značajno nezavisniju politiku te se ne konsultuje sa Rusijom povodom strateških pitanja, šta više praveći sve veći otklon od nje u želji da pridobije saveznike na Zapadu, na šta ne gledaju blagonaklono u zvaničnoj Moskvi. Jermenima shodno svemu, ne može biti zamjereno što pokušavaju da sprovedu svoje nacionalne interese, kao ni Rusima koji pokušavaju da balansiraju sopstvene.

Rusija, shodno međunarodnom pravu, nije u prilici da reaguje vojno na teritoriji koja de jure nije jermenska, a svakako joj nije ni u ekonomsko-strateškom interesu da kvari odnose sa Azerbejdžanom i prije svega Turskom. Tek što je 2018. završila proces demarkacije granice sa Azerbjedžanom na Kaspijskom moru koje obiluje naftom i gasom, svaka kriza sa uplivom Rusije bi bila kontraproduktivna sa ekonomske tačke gledišta.

Hipotetički, ruska pomoć bi u Jermeniju mogla da stigne samo kroz Iran, s obzirom na to da bi i nebo i kopnene granice bili zatvoreni preko Gruzije, Turske i Azerbejdžana.

Odnos Turske

Ukoliko je za Rusiju rečeno da “mora” da bude neutralna, onda je Turska stoprocentno na strani Azerbejdžana, što iako donosi značajne pluseve, predstavlja i svojevrstan autogol s obzirom na loše odnose između Turske i zapada.

Turska je sve su prilike umiješala prste i u dolazak džihadista iz Sirije, što je potvrdio i sam predsjednik Francuske Makron, a dodatno na usluzi saveznicima daje i komandose, kao i moguće vojne avione, što za sad nije potvrđena informacija.

Izuzev entičkih i istorijskih veza sa Azerbjedžanom, u kontekst treba staviti i tihi sukob između Jermenije i Turske povodom pitanja priznanja genocide koji se desio prije nešto više od 100 godinu, a kada je život izgubilo vjeruje se i 1,500,000 Jermena.

Apetiti Erdogana iz godine u godinu su sve veći, zbog čega potencijalni turkijski koridor do Kaspijskog mora predstavlja očiglednu metu i cilj sukoba. Koridor na kojem su se i posle 100 godina ispriječili upravo Jermeni.

Odnos EU

U ovom slučaju pod EU podrazumijevamo projermensku stranu koju predvodi Francuska, i neutralnu na čelu sa Njemačkom. U oba slučaja dominantan uticaj ima emigracija, gdje u Francuskoj imamo milionsku jermensku zajednicu, dok je u Njemačkoj zaista veliko prisustvo turske.

Ono što se može reći u vezi sukoba jeste da je zvanični narativ EU takav da se poziva na prekid sukoba uz predstavljanje agresije jedne strane - Azerbejdžana - što predstavlja značajan uspjeh jermenske diplomatije i svakako dijaspore.

Ono što su pak dvostruki aršini jeste podrška Ukrajini za njenim teritorijalnim integritetom koji je de facto izgubila, ali sa druge strane odsustvo podrške Azerbejdžanu i njihovom teritorijalnom integritetu koju su isto tako i oni de facto izgubili devedesetih.

Cilj EU je naravno i ekonomske prirode, kako ne bi došlo do problema sa isporukom nafte i gasa iz Kaspijskog mora.

Odnos SAD-a

Kako je predsjednička kampanja u punom jeku, nikakva značajna reagovanja od strane Sjedinjenih Američkih Država nisu moguća, osim poziva na suzdržanost i prekid sukoba.

Kad je SAD u pitanju, dovoljno je ispratiti narativ koji je usklađen sa Francuskom, a poučen takođe ogromnom jermenskom dijasporom.

U čitavom odnosu SAD-a ka regionu, bitnu riječ imaće Izrael, kojima se sve više prepušta spoljna politika kada je u pitanju Bliski istok.

Odnos Irana

Slično Rusiji, i Iran je u specifičnom položaju. Osim što se graniči sa obje zemlje, u ovoj zemlji živi dijaspora i Jermena i Azera. Ono što na prvi pogled djeluje logično, ustvari nije tako. Iako muslimanska zemlja sa šiitskim ogrankom, koji je takođe dominantno zastupljen u Azerbejdžanu, Iran ovaj sukob ne posmatra pristrasno sa religijske strane, već pažljivo zastupa svoje geopolitičke interese.

Odnos Irana sa Azerbejdžanom treba gledati kroz širu sliku odnosa zemalja sa Izraelom i SAD-om, te iako se radi o obijema šiitskim muslimanskim zemljama, u njihovom direktnom odnosu ruže ne cvjetaju zbog sve boljih odnosa Izraela i Azerbejdžana. Donekle je došlo do unapređenja 2014. godine, nakon predsjedničkih izbora u Iranu, kada je novi iranski predsjednik Rouhani podržao UN rezoluciju o teritorijalnom integritetu Azerbejdžana.

Odnos Irana sa Jermenijom treba gledati kroz značajan ekonomski interes prožet izvozom gasa, nafte i naravno naoružanja.

Ono što je upečatljivo jeste turska propaganda u poslednjih deset dana sa ciljem da Iran diskredituje kako u očima Jermena tako i Azera.

Karakteristike konflikta

U narodu Jermenije vlada patriotska euforija uz ogroman odziv muškog stanovništva, nakon što je objavljena puna mobilizacija;

Narod Azerbejdžana, dominanto nije spreman da pogine za porodicu Alijev, što se prevazilazili brojnom profesionalnom vojskom, obučenom rezervom i stranim plaćenicma među kojima ima i džihadista iz Sirije, što je potvrdio i sam predsjednik Francuske Makron;

Ogromna dijaspora i diplomatska borba su na strani Jermenije, s obzirom na to da više nego dvostruko Jermena živi van matice, među kojima najbrojnije dijaspore čine one u Francuskoj i SAD-u i naravno - Rusiji;

Više Azera živi u Iranu nego li u Azerbejdžanu, a Iran ipak tiho naginje više Jermeniji;

Naznake da Jermenija pokušava da internacionalizuje sukob, kroz granatiranje azerbjedžanskog grada Gendže, gdje za slučaj da Azerbejdžan uzvrati i ugrozi teritorijalni integritet, Rusija bi morala na neki način (nerado) da reaguje, zbog Ugovora o kolektivnoj bezbjednosti;

Savremeni dronovi – bespilotne letjelice, mahom izraelske proizvodnje, kao novi vid ratovanja značajno doprinose Azerbejdžanu i pričinjavaju veliku štetu protivniku;

Odlazak u vojsku sina premijera Jermenije i objava njegove supruge na društvenim mrežama u kojoj blagosilja sina;

Čin kapitena fudbalske reprezentacije Jermenije koji odbija milionski novi ugovor i vraće se kući kako bi zadužio uniformu i oružje.

Zaključak i prognoze

Zbog brdsko-planinskog terena Nagorno-Karabakha i okolnih okupiranih teritorija koje sveobuhvatno čine Arcah, kako ga Jermeni nazivaju, svaka prognoza mimo nastavka statusa quo je teško izvodljiva i iziskuje iscrpljujući dugogodišnji sukob.

Jak jermenski lobi uveliko djeluje u Rusiji, a njihovo čačkanje mečke u vidu granatiranja azerbejdžanskih gradova ima za cilj da Ruse dublje uvuče u sukob. Konvoji pomoći će svakako stizati iz Rusije preko Irana, i to je kratkoročno najviše što mogu dobiti.

Naznake da Jermenija može gađati direktno u branu Mingečevir, gdje se nalazi hidroelektrana koja napaja veći dio države električnom energijom, čijim oštećenjem može poplaviti zapadni dio Azerbejdžana. To bi prouzrokovalo siguran odgovor druge strane. On bi se vjerovatno ogledao kroz granatiranje nuklearne elektrane u Jermeniji u znak odmazde, što bi imalo nesagledive posledice po čitavi svijet. Izrečeno predstavlja karte koje su poslednje u talonu.

Upravo zbog poslednjeg pasusa, očekivano je u jednom trenutku i uplitanje stranog faktora, te se s toga Azerbejdžanu “žuri” da što prije pokuša da povrati sporne teritorije pod svoju de facto ingerenciju, što je ipak lakše reći nego učiniti uprkos nadmoćnosti.

Kada god bude došao trenutak da velike sile arbitražom i posredništvom pomognu o donošenju dugoročne odluke, jedna od strana će se na ovaj ili onaj način smatrati oštećenom.

Ono što nikom nije u interesu, jeste da ovaj sukob preraste u nešto mnogo veće i gore, i toga su svi svjesni.

( Mišo Savović )