Tragedija grada, apoteoza umjetnosti

U vrijeme okupacije Pariza, njemački ambasador Abec posjetio je Pikasa u ateljeu. Razgledao je izložene slike a zatim se dugo zadržao pred reprodukcijom „Gernike“.

- Jeste li Vi ovo uradili - upitao je na kraju.

- Nisam, vi ste - odgovorio je Pikaso.

... Marta 1937. godine, u drugoj godini španskog građanskog rata (1936-1939) Kaudiljo je svom šefu vazduhoplovstva, generalu Kindelmanu, izložio novi ratni plan: Front kod Madrida reograniziraće se za ofanzivu, ali će general Mola pokrenuti veliku kampanju na sjeveru Španije protiv Baska, zašto će dobiti glavninu avijacije i svu moguću artiljeriju.

Molina armija - čija je glavna snaga bila novoogranizovana Navarska divizija sa 18 000 ljudi - ofanzivu je započela 31. marta. Kopnenim snagama zapovijedao je general Solčaja, dok je pukovnik Martinez de Kampos bio komandant artiljerije koja je raspolagala sa 200 topova. Avijacija je brojala 80 njemačkih uz 70 italijanskih i španskih aviona. Nacionalistička flota bila je oslonjena na jedan stari bojni brod, dvije krstarice, razarač Velasko, manje jedinice i moglo je efikasno da drži blokadu luka na sjeveru zemlje.

Kampanja protiv Baska

Republikanskom armijom Sjevera zapovijedao je general Ljano de la Enkomienda i pod njegovom komandom bile su sve republikanske snage duž kantabrijske obale. Njegova armija brojala je 150 000 ljudi, raspolagala je sa više od 250 artiljerijskih oruđa, posjedovala je nekoliko sovjetskih tenkova T-26, te francuske tenkove „Reno“, dva razarača i 25 - 30 aviona. Ipak, glavni problem Enkomijendove armije bila je... nesloga.

Baski, potomci preindoevropskog stanovništva, starosjedioci u zapadnim Pirinejima, narod čiji jezik nema srodnosti ni sa jednim evropskim jezikom, u španskom građanskom ratu bio je mahom na strani Republike, ali je i u ratu naglašavao svoju samosvojsnost. Baski su sačinjavali 46 pješadijskih bataljona (oko 30 000 ljudi), od čega je 27 bataljona bilo baskijske nacionalnosti, 8 socijalističkih a ostali su bili mješovito - komunistički. Baski su bili i jedina vojska u republikanskim snagama koja je uza se imala 82 sveštenika čija je dužnost bila da služe mise, brinu o moralu boraca, budu kraj umirućih u njihovim posljednjim trenucima. Prema komunistima su bili rezervisani a prema Asturijancima su pokazivali otvorenu netrpeljivost - ovi su bili skloni krađi sitne stoke, zavodili su mlade Baskijke a sumnjičili su ih i za ubistvo župnika mjesta Abadiano.

General Mola već na početku kampanje Baskima je uputio ultimatum u kojem je naveo da će ustanicima koji se predaju s oružjem biti pošteđeni životi i imovina, pod uslovom da nijesu krivi za ubistva; u protivnom baskijski gradovi, sela, naselja biće sravnjena sa zemljom.

Prijetnju je ostvario već narednih dana - 31. marta bombardovan je grad Durango - tom prilikom pobijeno je 127 civila, od kojih dva sveštenika, 13 kaluđerica. Kasnije je još 127 osoba podleglo od rana zadobijenih u bombardovanju.

Sljedeći na udaru bio je Očandiano - ovaj baskijski grad do 4. aprila svakodnevno je bombardovan.

Na vazdušne udare nadovezala se i blokada republikanskih luka na sjeveru zemlje - tek poneki britanski brod uspio je da „razbije“ blokadu Frankove flote. I narednih sedmica monarhisti su nastavili sa napredovanjem na sjeveru zemlje. Do 24. aprila Prva navarska brigada pod komandom Frankovog pukovnika Rafaela Garsije Valina osvojila je sve visove na sektoru fronta gdje se odvijala ofanziva. Baskijske snage morale su se povući. Put prema Gerniki sada je bio otvoren.

Gradić baskijske provincije Visage, smješten u pitoresknoj dolini, udaljen tek desetak kilometara od mora a trideset kilometara od Bilbaa, bio je stari kulturni i politički centar slobodoljubljivih Baska. Sa svojim gostoljubljvim selima i tradicionalnom ekonomijom, od pamtivijeka je bila slavljena kao kolijevka baskijskih sloboda. Pod čuvenim hrastom Gernike, sastajala se skupština “baskijskih senatora” dok su španski vladari ili njihovi opunomoćenici u crkvi Santa Marija zaklinjali da će poštovati baskijska nacionalna i autonomna prava. Aprila 1937. godine ovaj gradić sa 7 000 žitelja bio je udaljen od fronta tek 15 kilometara, a njegove ulice bukvalno su bile zakrčene bjeguncima i vojnicima u povlačenju.

Opis bombardovanja

Posljednje nedelje aprila, 26.-og, u četiri i po sata popodne, crkvena zvona sa obližnje crkve najavila su zračni napad. Desetak minuta kasnije jedan „Heinkel 111“ (nov i brz njemački bombarder, nosivosti tonu i po) kojim je pilotirao major fon Moreau bombardovao je grad, potom se udaljio da bi se ubrzo vratio u pratnji još tri takva „aparata“. Njih su pratile još tri ekadrile „lovaca“ čiji je zadatak bio da budu uz bombardere ali i da iz brišućeg leta mitraljiraju „sve što se kreće“. Ukupno su u napadu učestvovala 43 aviona koji su za sobom ostavili uništeni centar gradića. Drevni hrast i zgrada baskijskog parlamenta ostali su čudom neoštećeni, kao i fabrika oružja na periferiji gradića. Pretpostavlja se da je u bombardovanju poginulo blizu 1000 žitelje Gernike, ali su mnogi ranjeni i osakaćeni. Po nekim saznanjima u kasnijim fazama bombardovanja učestovalo je i italijansko vazduhoplovstvo.

Ovaj opis bombardovanja potvrdili su brojni očevici, među kojima i gradonačelnik Gernike, britanski konzul i strani dopisnici, mahom Englezi koji su se tada nalazili u Baskiji. Samo je Bolin, šef odjela za stranu štampu u Salamanki 27. aprila izjavio da su sami Baski digli u vazduh svoj grad! Nakon bezdušnog bombardovanja Gernike, prvo je pao bez velikog otpora najprije grad Durango (28. aprila) a sjutradan i sama Gernika. Uslijedila su strijeljanja baskijskog komandanta Lavča i još tri oficira iz njegovog štaba. Stranim dopisnicima koji su narednih dana obišli Gerniku, nacionalisti su kazali da su za razaranje Gernike glavni krivci Baski. Doduše, priznali su da su i oni djelimično bombardovali grad, dok je jedan njemački pilot čiji su avion srušile baskijske snage i u čijem je dnevniku 26. aprila upisana riječ „Gernika“, tvrdio da je to ime njegove djevojke iz Hamburga. Ipak, avgusta iste godine jedan njemački oficir izjavio je dopisniku „Sandej Tajmsa“, „da su bombardovali i bombardovali (Gerniku)... pa dobro, a zašto i ne bismo“?.

Mnogo godina kasnije njemački vazduhoplovni as Adolf Galland potvrdio je da su grad bombardovali njemci, ali da je u pitanju bila greška, jer je prava meta zapravo bio most preko tamošnje rijeke. To su kasnije tvrdili i ostali njemački piloti koji su učestvovali u razaranju Gernike ali načelnik štaba a zatim komandant legije Kondor pukovnik - kasniji general - Vofgan fon Rihtofen (1895 - 1945) nije mogao pred sudom odgovoriti na niz „nezgodnih“ pitanja: Zašto nijesu koristili vrhunski precizne bomardere „Štuka“ inače locirane u Burgosu? Zašto tako razoran napad na jedan nezaštićeni gradić? Otkud upotreba zapaljivih bombi? I na kraju čemu mitraljiranje ljudi, žena i djece koji bježe iz zapaljenog i razorenog gradića?

S druge strane, i sam Mola bio je zaprepašćen rušenjem Gernike kada je 29. aprila „pobjedonosno“ ušetao u grad. Navodno je i sam Franko bio bijesan na njemačke saveznike kada je doznao za „rezultate“ bombardovanja. Možda tu ima i istine, jer nakon Gernike više nije bilo sličnih napada na baskijske gradove, legija „Kondor“ kasnije nije ponovila „prostorna bombarodvanja“ nebranjenih gradova.

Bombardovanje Gernike izazvalo je žestoke reakcije svjetske javnosti. Svjesni zločina koji su počinili, Frankovi nacionalisti i njihovi njemački saveznici razvili su pravu kampanju u prikrivanju bombardovanja Gernike, što je inače bio i prvi slučaj jednog koncentrisanog zračnog napada na jedan grad. Posebno je u „prljavoj kampanji“ prednjačio Džems Holburn, dopisnik „Tajmsa“ koji je napisao da je u gradu vidio „tek nekoliko kratera od eksplozija mine“.

Šest radnih verzija

Uzaludan je bio i trud baskijskih sveštenika da upoznaju vatikanske visokodostojnike s tragedijom Gernike. Njih 20, od kojih je jedan bio i očevidac bombardovanja, zajedno sa generalnim vikarom dijeceze, uputili su preko svoja dva sveštenika, oca Pedra Menčasa i oca Agustina Isusija, pismo Vatikanu. Ovo pismo je uručeno ali sveštenike nije primio papa već kardinal Paceli, njegov državni sekretar uz uslov da ne spominju razlog posjete. Kada su sveštenici ipak spomenuli Gerniku, Paceli ih je presjekao riječima: „U Barceloni proganjaju crkvu“ i ispratio ih... do vrata.

Sve do 1970. godine Frankova Španija uporno se držala „svoje“ verzije tragedije Gernike. Oni koji su „prije vremena“ pokušavali da iznesu na vidjelo pravu istinu bili su smijenjeni ili uklonjeni sa položaja. Tek 1970. godine dopušten je uvid u državna dokumenta i nepobitno dokazano da je Gernika bombardovana iz vazduha.

Jedan genijalni umjetnik uradio je to mnogo, mnogo ranije.

...Pablo Pikaso (1881 -1973) živio je u inostranstvu ali vezu sa domovinom, svojom Španijom nikada nije prekidao. Kada je jula 1936. godine izbio španski građanski rat, Pikaso se javno suprostavio generalu Franku, deklarisavši svoju privrženost republikanskoj vladi. Na poziv vlade prihvatio je počasno mjesto direktora Prada i podnio izvještaj o stanju slika koje su iz Madrida bile prebačene u Valensiju. U januaru 1937. godine nacrtao je i niz satiričnih karikatura „San i laž generala Franka“.

Ponudu republikanske vlada s početka 1937. godine da uradi veliko platno za paviljon Španske republike povodom Svjetske izložbe koja se u julu otvarala u Parizu, rado je prihvatio, s namjerom da naslika platno koje će prikazivati slikara dok radi u ateljeu. Vijest o bombardovanju Gernike navela ga je da odustane od prvobitne namjere i započne rad već treći dan nakon bombardovanja grada, na istoimenoj slici koja će mjesec dana kasnije biti i dovršena.

Završnoj verziji ove i po dimenzijama impresivne slike - ulje na platnu, 349,3 cm x 776,6 cm - prethodilo je 45 pripremnih crteža i 6 radnih verzija. Jula 1937. godine „Gernika“ je izložena na Svjetskoj izložbi u Parizu (1937) a potom i premještena u Metropoliten muzej u Njujorku. Silaskom Frankovog režima sa istorijske scene, slika je - na nezadovoljstvo Baskijaca a posebno žitelja Gernike - smještena u Umjetnički centar Kraljice Sofije u Madridu. Likovna kritika odavno je proglasila za „sliku stoljeća“. Rasporene figure životinja, raskomadani ljudski udovi, izobličene i izlomljene konture likova, krik koji se prolama sa ovog ogromnog platna - a sve izvedeno u tri boje: crnu, bijelu i tamne prelive sive - učinilo je da „Gernika“ bude i najsnažnija umjetnička osuda opšteg ludila rata.

PS: „Gernika“ nije bila samo vododjelnica modernog slikarstva. Ona je postala i svojevrsna raskrsnica svjetske žurnalistike. Nakon Svjetske izložbe u Parizu i ogromne pažnje koju je izazvala, ugledni svjetski listovi „Tajms“, „Lajf“, „Njusvik“, a ubrzo i ostali, stali su na stranu Republike.

( Nebojša B. Knežević )