Državi panjevi, privatnicima novac

Crna Gora se priprema da napusti koncesioni sistem gazdovanja šumama koji je prema tvrdnjama stručnjaka i ekologa nanio ogromnu ekološku i ekonomsku štetu, opustošio šume i razorio puteve.

Taj u Evropi nepoznat sistem gazdovanja šumama uveden je 2007. godine i pojedinim koncesionarima omogućio je da se preko noći obogate, a zahvaljujući njemu država je ostala bez dobrog dijela najkvalitetnije šume.

U međuvremenu, nakon ukidanja zabrane koja je trajala pet mjeseci, kamioni natovareni drvetom iz crnogorskih šuma od septembra ponovo jezde ka Kosovu i Albaniji.

Time se nastavlja izvoz šumskog bogatstva, koji je dostigao neviđene razmjere nakon što je Albanija prije godinu dana uvela desetogodišnju zabranu sječe šuma na svojoj teritoriji.

Vlada je tek u martu 2017. donijela odluku da zabrani izvoza ogrijevnog drveta posječenog u državnim šumama i istovremeno, ograniči i izvoz cjepanica posječenih u šumama u privatnom posjedu.

Planirano je da ta odluka bude na snazi do maja 2019. Prema podacima Privredne komore, odnosno Udruženja šumarstva, drvoprerađivačke industrije, grafičke i izdavačke djelatnosti, vrijednost izvoza drveta u Albaniju za osam mjeseci udvostručila u odnosu na isti period 2015. godine (sa 1,43 na 2,8 miliona eura).

Podaci iz izvještaja Državne revizorske institucije (DRI) kažu da je izvoz neobrađenog drveta povećan u 2015. godini u odnosu na 2012. godinu oko 246 odsto.

“Svjedoci smo da i noću i danju tutnje i idu natovareni kamioni, a drva se prodaju i na javnim površinama u Podgorici i Nikšiću. Na parkingu se najviše prodaju cijepana drva, kojima ne može da se utvrdi porijeklo. Kao pečurke nakon kiše nikli su pogoni za cijepanje drva u Skadru, a i širom Crne Gore. U Skadru na javnim površinama se vide naša drva, uglavnom bukva i hrast. Kad priđeš da kupiš, svi govore da je drvo crnogorsko. Mi ne pravimo ni komad namještaja, ni prozore ni vrata od tog kvalitetnog drveta, sve izvozimo, pa uvozimo gotov proizvod”, kazao je za “Vijesti” predsjednik nevladine organizacije Breznica Milorad Mitrović.

Od profita do minusa u budžetu

U poslu čija se vrijednost mjeri desetinama miliona eura, nepovoljni po državu ugovori koncesionarima su pružili priliku da plaćaju kubik najkvalitetnijeg drveta od 10 do 15 eura. Nakon što je Albanija proglasila desetogodišnju zabranu sječe šuma, kubik drveta je u Skadru dostizao u jesen i zimu 2016. i više od 100 eura.

Na drugoj strani, država je, prema podacima Vlade, od koncesija 2016. prihodovala svega 4,7 miliona eura.

Samo za poslovanje Uprave za šume (UzŠ) neophodno je bilo iz budžeta izdvojiti 5,7 miliona, dok je dug koncesionara, prema podacima Poreske uprave, iznosio više od osam miliona eura.

Državna revizorska institucija (DRI) ustanovila je u dva navrata kod najvećeg koncesionara “Vektre Jakić” nezakonito smanjenje iznosa za plaćanje koncesija, kao i neraskidanje ugovora zbog neispunjenja uslova ili gomilanja velikih dugova za koncesije.

Iz DRI navode da je UzŠ nepravilnim obračunom koncesione naknade “Vektri Jakić” u periodu 2007-2012. neosnovano umanjila javni prihod za iznos od preko milion i po eura.

Mimo procedure tom preduzeću je koncesija smanjena od 2013. do 2015. za skoro 900.000 eura, a tokom 2015. je prepolovljena sa više od milion na 583.000 eura.

I pored svega, Vlada je u martu 2017. Vektri omogućila reprogram duga na pet godina na osnovu koncesija za korišćenje šume i odobrila nove doznake za šumu koju nijesu stigli da posijeku u periodu stečaja.

DRI je utvrdila niz nepravilnosti u sprovođenju svih koncesionih ugovora, naplaćivanju koncesionih naknada i neraskidanju ugovora koji se ne realizuju i ne poštuju.

Kroz sistem koncesija od 2007. do 2016. godine ugovorena je sječa 3.617.700 metara kubnih bruto drvne mase, a izvršena sječa je iznosila 2,74 miliona metara kubnih neto drvne mase. Budžetski prihodi po osnovu koncesionih naknada za korišćenje šuma trebalo je da iznose ukupno 35,9 miliona.

“Toliki nivo prihoda nije ostvaren nijedne godine od početka primjene koncesionog modela korišćenja šuma. S druge strane, koncesionari koji su realizovali ugovore uglavnom nijesu postigli svrhu zbog koje su dobili koncesiju, a to je ubrzan razvoj drvne industrije postizanjem što većeg stepena finalizacije proizvoda od drveta. Kao dodatni problem pojavio se prekomjerni izvoz drvne sirovine u zemlje u okruženju, posebno u Albaniju”, piše u izvještaju DRI.

“Raskinuti koncesione ugovore”

Problem je i što se siječe najkvalitetnija šuma, pa čak i bukve stare više od 300 godina.

Direktorica Centra za zaštitu i proučavanje ptica Jovana Janjušević navodi da u izvještajima Ministarstva i UzŠ piše da se kroz koncesije izvuče znatno manje šume nego što je prirast, koji iznosi 3,8 miliona kubika godišnje, ali da to ne govori o pravom stanju.

“Ali, kakav je taj prirast? To je degradirana šuma, makija i šikara. To nisu stabla stara po 350 godina”, kazala je ona “Vijestima”.

Studija koju je za potrebe Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja uradio slovenački stručnjak Franc Ferlin pokazala je da takvo planiranje korištenja šumskog bogatstva u Evropi imaju samo Crna Gora i Kosovo, da je ono ekološki i ekonomski neodrživo, zbog čega je potrebno hitno raskidanje koncesionih ugovora u slučajevima u kojima su se stekli zakonski uslovi i da se treba vratiti na sistem državnog gazdovanja šumama.

Ferlin je utvrdio i da na prosječnog inženjera - doznačara dolazi oko 13.000 hektara državnih šuma ili 21.000 kubika moguće sječe.

Pored toga, četiri područne jedinice uopšte nemaju šumarskog inženjera - doznačara.

Ne postoji ni lična odgovornost doznačara za kvalitet izvršene doznake, jer nema “revirnog” sistema, odnosno doznačar se ne vraća u šumu koju je doznačivao.

“Stanje šumarskih kadrova kod koncesionara je prilično nepoznato jer UzŠ ne raspolaže ovim informacijama i ne prati ispunjavanje kadrovskih uslova koncesionara. Međutim, preovlađujuće je mišljenje od strane UzŠ da koncesionari ovih uslova, naročito kada su u pitanju šumarski inženjeri, ne ispunjavaju. Pored toga, većina koncesija se sprovodi preko podizvođača i podpodizvođača, što je u direktnoj suprotnosti sa intencijom koncesija, pa se u tom lancu i gubi odgovornost za ispunjavanje uslova. Inače, kod izvođača šumskih radova u praksi, na terenu, gotovo nema šumarskog stručnjaka”, utvrdio je Ferlin.

Da je “dogorjelo do nokata”, vjerovatno su shvatili i u Vladi i najavljuju korjenitu reformu načina gazdovanja šumama.

Direktor Direktorata za šumarstvo u Ministarstvu poljoprivrede i ruralnog razvoja Adem Fetić kazao je da će se ići u pravcu nastavka uvođenja reda u poštovanju koncesionih ugovora, kao i promjene modela korišćenja šuma.

“Novine su planirane u segmentu organizacije gazdovanja šumama, kao i u uređenju tržišta proizvoda od drveta i unapređenju tržišta usluga u šumarstvu. Ono što je sada izvjesno je da novi koncept podrazumijeva da se umjesto dosadašnjeg davanja šuma na korišćenje u dubećem stanju putem koncesija, vrši prodaja drvnih sortimenata na šumskom stovarištu po klasama kvaliteta”, kazao je Fetić “Vijestima”.

Rekao je da je, generalno posmatrano, stanje šuma u Crnoj Gori u odnosu na period od prije dvije decenije, značajno unaprijeđeno.

“Podaci ukazuju na trend rasta ukupne površine pod šumom, zapremine i zapreminskog prirasta naših šuma. Upoređujući podatke iz Nacionalne inventure šuma sa procijenjenim podacima iz perioda 1994. do 1999. godine proizilazi da je površina pod šumom za prethodne dvije decenije povećana sa 45 na 59,5 odsto, ukupna zapremina šuma povećana sa 72 na 122 miliona kubika, odnosno za 64 odsto, a da je ukupan zapreminski prirast povećan sa 1,4 na 2,9 miliona kubika. Međutim, posmatrano na lokalnom nivou, odnosno na nivou manjih šumskih područja, gazdinskih jedinica ili odjeljenja, evidentirane su lokacije na kojima su sječe vršene mimo planiranog obima ili su vršene bespravne sječe, posebno u privatnim šumama. Situacija na takvim šumskim terenima doprinijela je opštoj negativnoj percepciji o ugroženosti šuma u Crnoj Gori”, kazao je Fetić.

On je naveo i da je zabrinutost javnosti kada je riječ o prometu i izvozu drvnih sortimenata iz Crne Gore bila “realno utemeljena”.

“Pojačana eksploatacija šume, kamioni sa trupcima ka granici, rast cijena ogrijeva na domaćem tržištu, hronični deficit sirovine za domaće pogone prerade, posebno su bili uočljivi, nakon odluke Albanije da zabrani eksploataciju šuma. Takva odluka susjedne zemlje uslovila je nagli rast tražnje, što se odrazilo na naše tržište i naše šume”, kazao je Fetić.

Objasnio je da je zato Ministarstvo poljoprivrede preduzelo niz mjera.

“Prvi korak bio je formiranje stalne međuresorske radne grupe sa zadatkom da pojača kontrolu čitavog procesa, od sječe u šumama, prometa, do granice, u cilju otkrivanja eventualnih nelegalnih radnji i sagledavanja nepravilnosti i deformiteta koji su omogućili neadekvatno korišćenje šumkih resursa. Posebno smo ponosni na efekte odluke da ograničimo izvoz drvnih sortimenata. Praktično je zaustavljen izvoz drvnih sortimenata, čime smo obezbijedili sirovinu za drvoprerađivače, stabilizovali domaće tržište ogrijevnog drveta.

Tom odlukom posebno su ohrabreni drvoprerađivači jer im se otvorila perspektiva za stabilan rad, nove investicije u unapređenje finalizacije prerade drveta, što za efekte ima rast proizvodnje, izvoza i nova radna mjesta. Procesuirane su prijave za bespravne sječe i nelegalne radnje u prometu drvnih sortimenata, kako za počinioce, tako i protiv službenika za koje je utvrđeno da su zloupotrebljavali službeni položaj”, ocijenio je Fetić.

Dodao je da se “može reći da je nesavjesno postupanje - prošlost”.

U Vladinim izvještajima, međutim, ne piše da li će neko odgovarati za višegodišnju štetu po prirodu i ekonomiju i uništene drvoprerađivačke firme.

Od 2007. godine zaključeno 68 koncesionih ugovora

Ukoliko se bude prešlo na sistem državnog gazdovanja šumama, sudbina postojećih ugovora sa pojedinim koncesionarima zavisiće od novih propisa koje Vlada bude donijela.

Od 2007. je zaključeno 68 koncesionih ugovora, od kojih su aktivni jedan sa preduzećem “Vektra Jakić” do 2036. godine, po tri sa “ŠIK Polimljem”, “ŠIK Limom” i “Trudbenikom” i dva sa “Pelengić trejdom” do 2022. godine.

Prema Vladinim podacima, prosječna godišnja raspoloživa drvna masa za sječu šuma u državnom vlasništvu je 570.000 kubika, što je trebalo da donosi godišnji prihod od osam i po miliona eura.

Međutim, taj nivo prihoda se nije ostvario nijednom od 2007. godine kada je počela primjena koncesionog modela korišćenja šuma.

Prihodi od koncesija najveći su bili 2008. kada su iznosili 5,6 miliona, da bi onda padali i 2012. bili samo 2,9, a 2016. iznosili 4,7 miliona eura.

Šumarstvo baziraju na lugama umjesto na inženjerima

Ferlin je utvrdio da se svi ključni podaci i informacije o gazdovanju šumama (doznake, prijem, otprema, koncesije) još nalaze samo u knjigama, zbog čega se dešava da postoje vrlo različiti podaci o ugovorenim o realizovanim sječama šume, koncesionim naknadama... Tako se jedni podaci mogu naći kod Uprave za šume, drugi u Monstatu, treći u Vladinim dokumentima.

“Uprava za šume sada ima 409 zaposlenih radnika, uključujući opšte poslove u okviru MPRR i one radnike, koji vrše poslove na “neodređeno vrijeme” na osnovu ugovora (naročito čuvari šuma). Kritično mali je broj šumarskih inženjera. Nedostaje naročito šumarskih inženjera - doznačara, bez kojih realizacija planova korišćenja šuma na održiv način nije moguća. Može se konstatovati, da se crnogorsko šumarstvo bazira na lugarima - čuvarima šuma, umjesto na šumarskim inženjerima i tehničarima, koji obavljaju stručne poslove. Ovakvo stanje sektora gazdovanja šumama je vrlo kritično, posebno i zbog toga jer ograničava mogućnosti za kvalitetniji i održiviji razvoj šumarstva. Slovenija npr. čuvara šuma uopšte nema”, piše u studiji.

( Dejan Peruničić )