Vinska istorija zapisana u genima vranca i kratošije

Multidisciplinarni tim, predvođen crnogorskim i španskim istraživačima, nedavno je u prestižnom međunarodnom naučnom časopisu Scientific Reports (nature.com) objavio rezultate najobimnijeg istraživanja vinove loze do sada rađenog u Crnoj Gori.

U radu je predstavljeno bogatstvo genetskog nasljeđa vinove loze u Crnoj Gori koje i dalje stvara veoma bogat diverzitet u okviru vrste Vitis vinifera obogaćujući domaće i evropsko vinogradarstvo i vinarstvo.

Ovo istraživanje je rezultat dugogodišnjeg rada kompanije „13. jul Plantaže“ i njenog Sektora za razvoj na čelu sa prof. dr Vesnom Maraš i saradnje sa vodećim svjetskim naučnim centrima u Španiji, Kanadi i Sloveniji. Crnogorski istraživači su sa naučnim timom iz Instituta za vinovu lozu i vino iz Španije - ICVV (Logronjo, La Rioha) predvođenim prof. dr Hoseom Miguel Martinez Zapaterom, dr Havijerom Ibanjezom i dr Rafaelom Oseteom, uz učešće prof. Miodraga Grbića sa Univerziteta u Kanadi, prof dr Nataše Štajner sa Univerziteta u Ljubljani, članova Nacionalnog udruženja vinogradara i vinara Crne Gore, proizvođača grožđa i vina u Crnoj Gori, realizovali ovo po vinogradarstvo i vinarstvo Crne Gore, izuzetno značajno istraživanje.

U ovom istraživanju koje je počelo 2013. godine ostvarena je snažna saradnja privrede sa akademskim institucijama i resornim ministarstvima (Ministarstvo nauke i Ministarstvo poljoprivrede) u našoj zemlji. U projekat su bile uključene najznačajnije institucije iz oblasti nauke i visokog školstva u Crnoj Gori, kao što su Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (CANU), Univerzitet Crne Gore i Univerzitet Donja Gorica.

Višegodišnje istraživanje je pokazalo da se proces pripitomljavanja vinove loze koji je započet još prije 8.000 godina i dalje nastavlja u vinogradaskim terenima Crne Gore gdje je otkrivena genetička povezanost među divljim formama i gajenim sortama vinove loze. Ovi rezultati istraživanja potvrđuju da je proces domestifikacije vinove loze, za koji se do sada vjerovalo da je završen, kontinuiran, i da postoji nekoliko generacija razdvajanja između divljih i gajenih podvrsta i da je genetska nit između njih još uvijek aktivna Identifikovali smo - čokote koji se nalaze na istoj evolucijskoj tački kao i oni koji su se počeli gajiti prije 8000 godina. Pronađeni su predstavnici svih stepena domestifikacije vinove loze, ali posebno su nas iznenadili uzorci koji su sa genetičke tačke gledišta gotovo 100% divlji, a gajili su se isto kao i svaka gajena.

Pored divljih čokota podvrste sylvestris - pretka gajene vinove loze (sativa) pronađeni su i čokoti gajenih biljaka sa sličnim procentom porijekla sa sativa i sylvestris genetskim podgrupama (poput bijele nepoznate Jelenak, Loznica-2. Lokalni procesi hibridizacije između divljih i odomaćenih i introdukovanih sorti su u velikoj mjeri doprinijeli modifikaciji postojećih - sadašnjih sorti u svakoj vinogradarskoj regiji, a time i tipičnosti njihovih vina.

Istraživanje je takođe otkrilo sortnu strukturu i vinogradarsku istoriju Crne Gore potvrđujući iznenađujući diverzitet za jednu od najmanjih evropskih zemalja. Dio ovako velikog diverziteta ukazuje i potvrđuje i samu lokalnu istoriju, što ukazuje i na višestruka i intenzivna unošenja vinove loze iz različitih vinskih regija u različititim istorijskim periodima. Otkriven genetski fond uključuje mnoge autohtone sorte, neke na ivici egzistencije (izumiranja), povezane u složenu rodbinsku mrežu gdje su dvije sorte (razaklija i kratošija) igrale glavnu ulogu u stvaranju autohtonih sorti.

U okviru istraživanja je analizirano 476 čokota gajene i divlje vinove loze, starosti od 50 - 300 godina. Svaki analizirani čokot posjeduje svoj originalni kod pod kojim se vodi, fotografije, lokalno ime (ime na terenu pod kojim je pronađen), a evidentirani su i ime vlasnika čokota, kao i podaci za lokaciju (region, nadmorska visina, GPS koordinate). Sa vinogradarskih terena Crne Gore izdvojeno je 419 čokota (379 čokota gajenih u starim vinogradima - Vitis vinifera ssp. sativa i 45 čokota koji samoniklo rastu u prirodi, pod pretpostavkom da pripadaju divljoj lozi – podvrsti sylvestris). U istraživanje je bilo uključeno i 57- aksešna iz kolekcije vinove loze na Oglednom imanju Biotehničkog fakulteta, koja je podignuta 1956/60. od strane akademika Marka Ulićevića i njegovih saradnika. Kolekcija je podignuta u cilju očuvanja lokalnih i autohtonih gajenih sorti vinove loze. Genomske tehnologije su bile ključne za utvrđivanje genetske srodnosti između crnogorskih sorti i utvrđivanje pedigrea koji je pokazao roditeljsku vezu između autohtonih sorti.

DNK svakog odabranog čokota analiziran je i upoređen u Institutu za vinovu lozu i vino (ICVV) sa njihovom bazom SNP podataka (molekularnih markera), koja je jedinstvena po svojoj veličini u cijelom svijetu. Na ovaj način, potvrđena su 144 različita genetska profila, među kojima je 101 genotip koji odgovara gajenim sortama (Vitis vinifera ssp. sativa), a 43 genotipa, su odgovarala divljim formama (Vitis silvestris).

Shodno tome, formirana su i analizirana 2 klastera i to klaster gajenih sorti vinove loze i klaster divlje loze u Crnoj Gori.

U klasteru gajenih sorti pronašli smo neočekivano visoku genetičku varijabilnost, otkrivajući 101 genotip - sortu. Pedeset sorti je bilo moguće identifikovati, među kojima su dobro poznate vinske (29), stone (6) i višestruko namjenske sorte vinove loze (15). Utvrđeno je da su veliki broj ovih sorti autohtone sorte zapadnog Balkana, a dvije najvažnije sorte za crnogorsko vinogradarstvo (kratošija i vranac) su dva najčešće pronađena genotipa u starim crnogorskim vinogradima, što potvrđuje njihovu važnost i značaj za vinogradarsko-vinarski sektor Crne Gore kroz dugu istoriju. Među 419 ispitivanih uzoraka najčešće pronađeni genotip odgovarao je sorti kratošija, koja je pronađena 107 puta, zatim vranac (76), lisica (35), razaklija (27), krstač (22) i bioka (8). Važno je istaći da je od 45 identifikovanih sorti u kolekciji Biotehničkog fakulteta veliki broj (33) genotipova sačuvan samo u kolekciji što ukazuje na brz nestanak starih sorti i ističe važnost ovih istraživanja u cilju očuvanja lokalnih genetičkih resursa od izumiranja.

Pored toga, identifikovali smo značajan broj stranih sorti, potvrđući istorijske izvore koji ukazuju na turbulentnu istoriju i događaje u Crnoj Gori koji su omogućili unos sorti u zemlju iz različitih regiona u različito vrijeme i sa različitim ciljevima. Uvođenje sa Istoka vjerovatno je posljedica širenja vinogradarstva iz regiona Bliskog istoka u zapadnoevropske zemlje, dok su novija uvođenja uglavnom pratila intenzivnu razmjenu sorti tokom druge polovine 19. vijeka u borbi protiv filoksere i drugih štetočina i bolesti u Evropi.

Rezultati ovog istraživanja otkrivaju i 51 neidentifikovani (nepoznat) genotip vinove loze, koji predstavljaju potencijalno nove sorte. Devet od njih (crni krstač, belka, loza Svetog Vasilija Ostroškog, nepoznata bijela Brijestovo, bijela krupna SR i dr.) je pronađeno na najmanje dvije lokacije što potvrđuje da su one vegetativno razmnožavane (reznicama), da su gajene kao lokalne sorte i da su na ivici izumiranja.

Zanimljivo da je utvrđeno da su neki od neidentifikovanih genotipova potomci drugih poznatih lokalnih sorti (npr. Belka je potomak razaklije i krstača, crni krstač je potomak kratošije i bioke), što ukazuje na njihovo crnogorsko porijeklo. Naročit kuriozitet je utvrđivanje genetike loze iz manastira Ostrog (loza Svetog Vasilija Ostroškog) koja datira prema pisanim podacima iz 1672. godine što je jedan od najstarijih pisanih podataka o vinovoj lozi u Crnoj Gori i na Balkanu.

Naučna analiza je potvrdila da je ova loza nepoznata sorta koja je rezultat ukrštanja stare sorte razaklije sa sortom vinove loze pod imenom kosoranka (nađenom u blizini manastira) koja je u Vitis katalogu pod imenom Vela Pergola. Preostala 42 neidentifikovana genotipa pojavila su se samo jednom u uzorkovanju gajenih sorti i to 28 na vinogradarskim terenima Crne Gore (bijela nepoznata, bijela nepoznata jelenak, crna loza, crna nepoznata Crmnica, crna nepoznata Masline, nepoznata bijela Gornji Brčeli, nepoznata bijela Gornji Morinj, nepoznata Brijege, nepoznata Kosić, nepoznata Kuči, nepoznata Piperi, nepoznata Žabljak i dr), a 14 je nađeno samo u kolekciji Biotehničkog fakulteta pod imenima bijela bezimena, bijela sitnih bobica, bijela slatka iz opeke, cetinka, crna Tomba, Ćelinac, Duljenga, volovina iz Opeke, jasenka i dr.

Neke od njih mogu predstavljati i autohtone sorte, na šta ukazuje genetička identifikacija potomaka za neke od ovih sorti (npr. crna nepoznata Masline je potomak sorte volovina iz Opeke). Dodatna posebnost crnogorskog vinogradarstva je trenutno prisustvo značajnog broja navodnih „prasorti“. Ovaj termin označava biljke koje su gajili samo lokalni proizvođači grožđa, tj. biljke koje direktno rastu iz sjemena ili su samo jednom razmnožene reznicama, od mjesta klijanja sjemena. One se mogu dalje umnožiti i distribuirati, i na taj način postati sorte. Na ovaj način je nastala većina sorti u prošlosti, ali ovaj proces više nije aktivan u zapadnoevropskim regionima.

Rezultati istraživanja su potvrdili da se crnogorsko vinogradarstvo bazira na porodici genetski povezanih sorti što je karakteristično i u drugim čuvenim tradicionalnim regionima za gajenje vinove loze i proizvodnju vina. U Crnoj Gori ova porodica je uglavnom stvorena oko sorte kratošija.

Kratošija je u središtu crnogorskog vinogradarstva kao što su Cabernet franc i Pinot noir u središtu Bordoa i Burgundije, čuvenih vinogradarskih regiona u Francuskoj. Kratošija je i najstarija sorta koja se gajila u Crnoj Gori, ima skoro 20 potomaka u Crnoj Gori i roditelj (otac) je sorte vranac. Pored vranca, neki od potomaka kratošije u Crnoj Gori su čubrica, raćeška, žitkovina, crni krstač, crna loza, crna Tomba i dr. U ovoj studiji pronašli smo puni pedigre vranca i utvrdili da je potomak duljenge i kratošije te na najbolji način potvrdili njegovu autohtonost i porijeklo

Kada je u pitanju analiza klastera populacije divlje loze Vitis sylvestris, svi uzorci (43) nose jedinstvene genotipove. U ovoj studiji pronađene su biljke podvrste sylvestris koje su gajene u starim vinogradima, ali sa genetičkog stanovišta otkriveno je da su potpuno divlje - sylvestris (kratošija put ka Zagarču i nepoznata Crmnica). S druge strane, otkriveno je šest jedinki koje su istraživane kao divlja vinova loza, a rezultati pokazuju da su sa većim sativa nego sylvestris genetskim sastavom: (divlje loze iz Oraha i Meteriza, divlje loze sa lokaliteta Rijeke Crnojvića, Oraha i Kamenika).

Pronađeni su i uzorci gajenih biljaka sa sličnim procentom porijekla sativa i sylvestris genetskih podgrupa (bijela nepoznata Jelenak, Loznica-2 i dr.). Vjeruje se da su bijela nepoznata Jelenak i Loznica-2 primjeri aktivnih mehanizama introgresije (prelaz gena iz jedne vrste u drugu) iz sylvestrisa u nove sorte.

Ovi hibridi između dvije podvrste vjerovatno su bili veoma važni u mnogim vinogradarskim oblastima, gdje su divlje loze dale važan doprinos genetskom fondu gajenih sorti.

Svi ovi rezultati predstavljaju tragove prvih koraka u stvaranju novih sorti ili čak sekundarnu domestifikaciju divlje loze. To je poput prozora u prošlost koji nam omogućava da bolje razumijemo korijene crnogorskog vinogradarstva. U cjelini, ovo istraživanje ima nevjerovatan značaj za crnogorsko vinogradarstvo, vinarstvo, istoriju i poljoprivredu, ističući Crnu Goru kao kolijevku vinogradarstva na Balkanu. Dobijeni rezultati su odgovorili na pitanje koje su komparativne prednosti koje Crna Gora u svijetu vina, te zašto je kratošija najstarija sorta vinove loze u Crnoj Gori, ali i najstarije ime za tu sortu vinove loze koja se gaji u inostranstvu pod imenom primitivo/zinfandel/crljenak kaštelanski/. Otkriveni su roditelji sorte vranac, čime je potvrđeno njegovo porijeklo.

Otkrivena je 51 nepoznata sorta vinove loze koje predstavljaju potencijal za vinogradarstvo i vinarstvo naše zemlje kao nove autohtone sorte obogaćujući asortiman vina Crne Gore i pozicionirajući Crnu Goru kao atraktivnu vinsku destinaciju u Evropi i svijetu.

Ovo genomsko istraživanje omogućilo je evidenciju i katalogizaciju genetskog diverziteta vinove loze u Crnoj Gori i predstavilo detaljan pedigree - porijeklo sorti i njiihove međusobne genetske povezanosti. Rezultatima ovih istraživanja Crna Gora ima najmodernije genetske i genomske naučne činjenice - podatke za svoje specifično autohtono vinogradarstvo, što je presudno za naučnu, stručnu, razvojnu i marketinšku promociju ove strateške grane crnogorske poljoprivrede.

Istraživanja su bila zaista obimna, ali smo samo otkrili vrh ledenog brijega. Shvatili smo da se ogromno blago i dalje krije u našim zapuštenim i zaboravljenim vinogradima, na podzidama, pored urušenih kuća i voltova u avlijama crkava i manastira. Zato ponovo pozivamo sve da nam se jave, ne samo vinogradare, već i sve one koji pretražuju istorijsku građu, privatne arhive, arheološka nalazišta i da sa nama podijele informacije u vezi sa sortama vinove loze, proizvodnju grožđa i vina u našoj zemlji. Sve je to značajno jer je dio naše tradicije čije važnosti često nijesmo uvijek svjesni. Vino je vjekovima bilo i ostalo dio crnogorske tradicije, vjere, kulture i običaja. Ono nije samo piće i hrana već predstavlja istoriju i kulturu jedne zemlje.

Prof. dr Vesna Maraš

( Vesna Maraš )