Uništavanje arheoloških nalazišta govori o tradicionalnom nemaru i nesistematskoj zaštiti

U Crnoj Gori je tokom posljednjih 30 godina uništeno toliko kulturnog nasljeđa koliko cijela Evropa nije uništila od Prvog svjetskog rata, kaže za “Vijesti” arheolog Mladen Zagarčanin.

Tome u prilog ide i podatak da je arheološki materijal u podgoričkom naselju Zagorič, nedaleko od lokaliteta Duklja, devastiran je i ranije - tokom razvođenja elektro-kabla do nekadašnjeg objekta trafostanice; ali i nedavno, krajem septembra - prilikom izgradnje sistema trajnog napajanja električnom energijom auto-puta Bar-Boljare. To je za “Vijesti” potvrdila arheolog i rukovodilac arheoloških istraživanja Marija Jabučanin iz Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore.

“Budući da se radilo o nalazištu koje je neposredno ugroženo infrastrukturnim radovima, istraživanja su imala zaštitni karakter. Ovo prije svega znači da je fokus bio samo u dijelu iskopanog kanala (u dvorištu Crnogorskog elektroprenosnog sistema) na kojem su prethodno pronađeni nalazi sa arheološkim potencijalom. Tri kamene urne i dislocirani fragmenti arhitektonske plastike, deponovani u kanal, ali i neposredno uz, imali su svježe tragove oštećenja, što i ne čudi, jer izvođač radova nije mogao imati očekivanja i trenutna znanja o kakvim se objektima radi. Pregledom terena ustanovljeno je da su na ovom pravcu počinjene devastacije i u nekom ranijem periodu, prilikom razvođenja elektro-kabla do nekadašnjeg objekta obezbjeđenja trafostanice na istoj trasi, kada je potpuno uništeno više grobnih konstrukcija, čiji su ostaci u vidu rasutih djelova skeleta, obrađenog kamena, maltera i tegula u sloju kojim su instalacije bile zatrpane”, rekla je Jabučanin “Vijestima” i dodala da se radi o “integralnom dijelu jedne od nekropola antičke Duklje koja je istraživana u periodu izgradnje trafostanice u Zagoriču koja je presjekla, pedesetih i šezdesetih godina prošlog vijeka, i koja zbog te okolnosti nije u cjelosti ispitana”.

Pored toga, protekle sedmice je javnost obaviještena i o devastaciji arheološkog lokaliteta Trlica u Pljevljima, nastale prilikom izvođenja radova na rekonstrukciji puta Pljevlja-Mihajlovica.

Arheolog Mladen Zagarčanin problematizuje to što radovi uopšte počinju bez prethodne konsultacije i nadzora arheologa.

“Na putu Bar - Boljare nije nikada urađena arheološka prospekcija (što obuhvata pregled terena i bilježenje svih podataka koji ukazuju na mjesta gdje se mogu očekivati moguća nalazišta) da bi se vidjelo koliko tumula je uništeno (timula - praistorijska grobna humka, grob pod humkom). Tu nije bilo crkvi, ali svaki tumul (nalazište iz domena kulta mrtvih) je kulturno dobro. Mi smo jedina zemlja gdje niko nije uradio prospekciju jednog građevinskog lokaliteta bez neke prethodne zaštite”, istakao je Zagarčanin.

Na ranija pitanja “Vijesti” samostalna savjetnica u Upravi, dr Petra Zdravković, kazala je da uprkos tome što lokalitet nije bio ispitan i što se nalazi u neposrednoj blizini Duklje (katastarska parcela broj 4542 katastarska opština Podgorica II) Uprava za zaštitu kulturnih dobara nije morala biti upoznata sa građevinskim radovima jer se ovo područje ne svrstava u kulturna dobra. “Predmetna lokacija gdje se izvode radovi ne potpada u granice kulturnog dobra niti zaštićene okoline arheološkog lokaliteta Duklje, te investitor (Monteput d.o.o. Podgorica), odnosno izvođač radova („Sistem Electronics“ d.o.o. i „STCMPN CONSULTING & CONSTRUCTION“ d.o.o.), nije bio dužan da nas obavijesti o istim”, kazala je tada Zdravković.

“Vijestima” je iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara rečeno, takođe, da lokalitet Trlica kod Pljevalja - gdje su prilikom građevinskih radova uništeni ostaci životinja iz ledenog doba - “nema status kulturnog dobra, ali da je u pitanju arheološki lokalitet od izuzetnog značaja, te da su na istom uz saglasnost Uprave vršena višegodišnja multidisciplinarna istraživanja”.

“Takođe, planskom dokumentacijom obezbijeđena je integralna zaštita arheoloških nalazišta, jer ista obavezuje investitora, odnosno izvođača da o svim nalazima arheološkog karaktera obavijesti Upravu, odnosno najbližu ustanovu zaduženu za upravljanje kulturnom baštinom”, odgovorili su ranije “Vijestima” iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara.

Oni dodaju da UZKD u kontinuitetu “prati i reaguje na prijave o slučajnim nalazima”, ali napominju da arheološki lokalitet Trlica u Pljevljima ne predstavlja slučajni nalaz, već da je u pitanju odranije poznat lokalitet od izuzetnog značaja.

“U datom slučaju Uprava će postupiti u skladu sa svojim nadležnostima. Zaštita područja u okviru kojeg je otkriven slučajni nalaz zavisi od tipa nalazišta i rezultata istraživanja i/ili nadzora sprovedenih nad istim. U skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara od izuzetnog je značaja pravovremeno reagovanje i dalje postupanje institucija zaštite”, poručuju iz UZKD. Zagarčanin dodaje da je sljed koraka “po prijavi/pozivu” pogrešan, što je posljedica neodgovarajućeg zakona.

“Uprava radi po zvanju, tako je koncipirana, naopako, ali takav je zakon. Oni dođu, i svaki put dođu ali onda kada je nešto ugroženo. Suština svega jeste da neko ko radi posao na građevinskom lokalitetu ne može i ne smije da ne prijavi radove. Bilo koji građevinski lokalitet koji je od suštinskog značaja, baš poput ovog Bar-Boljare ili bilo koji koji nema arheološki nadzor je osnova svega. To je kriminalno i to je bukvalno krivična odgovornost”, smatra Zagarčanin i dodaje da, pak, “odgovornost nikada niko ne snosi”.

“Ljudi dozvoljavaju građevinskoj mafiji da sve to prođe nekažnjeno. Mi nemamo nikakav odnos prema kulturnoj baštini iz razloga što građevinske poslenike ne možemo da ubijedimo da je moguće da se na jednom građevinskom lokalitetu nalaze na desetine i desetine arheoloških lokaliteta. Nemoguće je da se na određenim mjestima sprovede valorizacija kulturnih spomenika jer vi ne možete da znate šta se nalazi pod zemljom. (...) Nije suština da se nešto proglasi za kulturno dobro pa da ga vi proučavate... Niko vam u Evropi ne bi dozvolio da radite put, razvođenje kablova i slično, a da se prethodno ne uradi arheološka zaštita”, poručuje Zagarčanin.

Iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara “Vijestima” su kazali da “vode evidenciju o zaštićenim kulturnim dobrima, prateći stanje, izdavajući mjere i regulišući aktivnosti na istima u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara”.

“Građevinski radovi u okolini arheoloških lokaliteta koji imaju status kulturnog dobra izvode se u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara, odnosno uz uslove Uprave. Izgradnja u okolini arheoloških lokaliteta koji nemaju status kulturnih dobara izvodi se u skladu sa važećom planskom dokumentacijom, u čijoj izradi Uprava učestvuje izradom Studije zaštite kulturne baštine, te ovi lokaliteti budu integralno tretirani definisanjem prostornih mjera za iste. Ukoliko arheološko nalazište posjeduje status kulturnog dobra, brigu o njemu potrebno je da vodi vlasnik istog, u saradnji sa službama zaštite; ukoliko pak arheološki lokalitet nije zaštićen, isti se štiti odredbama Zakona koje se tiču arheoloških lokaliteta, te njihove integralne zaštite kroz planska dokumenta”, kažu oni. Mladen Zagarčanin podsjeća da je Duklja “nekada bila kulturno dobro, najvažniji rimski grad na prostoru provincije Prevalis, pa su preko nje napravili prugu (Nikšić-Podgorica), bez prethodnih istraživanja” podsjećajući da u svim prilikama “treba imati na umu da to nije samo naše kulturno nasljeđe, već je dio svjetskog kulturnog nasljeđa”.

“Treba izmijeniti zakon tako da se na svakom mjestu gdje se vrše građevinski radovi, u onom dijelu gdje procjenitelj, arheolog, stručno lice misli da postoji mogućnost pronalaska nekog lokaliteta, postavi nadzor, no, kod nas nadzora nema. Dok se zakon ne promijeni - sve je nemoguće. Mi smo, odnosno - oni su, u zadnjih trideset godina uništili toliko kulturnog nasljeđa koliko cijela Evropa nije uništila od Prvog svjetskog rata, a bavimo se nekim podjelama...”, zaključuje Zagarčanin.

Centar za konzervaciju i arheologiju poručuje da se “prostor na katastarskoj parceli obuhvaćen zaštitnim istraživanjima podrazumijeva ‘slobodnim’ za nastavak infrastrukturnih radova”.

“Otkriveni arhitektonsko - sepulkralni segmenti su dokumentovani in situ (na mjestu) i transportovani do lokaliteta Duklja, gdje će biti predmetom daljih studijskih istraživanja. Pod daljom pažnjom struke, izvođača radova i javnosti je nastavak kraka trase van dvorišta CGES gdje su moguća slična otkrića”.

Nadaju se da će lokalitet u Zagoriču biti proglašen kulturnim dobrom

Iako su arheološka istraživanja u Zagoriču, u dvorištu Crnogorskog elektrodistributivnog sistema, gdje su ranije pronađeni arheološki nalazi, sprovedena u periodu između 19. oktobra i 2. novembra, kako je “Vijestima” kazala Marija Jabučanin ispred Centra za konzervaciju i arheologiju, iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara izgleda nijesu dobili dokumentaciju o istraživanjima. “O rezultatima arheoloških istraživanja na kat.parc. 4542 K.O. Podgorica II, njihovom stanju, te interpretaciji istih Uprava za zaštitu kulturnih dobara imaće informacije kada joj nosilac istraživanja dostavi dokumentaciju, shodno Zakonu o zaštiti kulturnih dobara i Pravilniku koji reguliše oblast istraživanja”, navodi se u odgovorima UZKD dostavljenim “Vijestima”.

Na pitanje da li će ovaj lokalitet sada biti proglašen kao kulturno dobro, odgovaraju:

“Takođe, o eventualnom statusu prostora i njegove okoline odlučivaće se po prijemu rezultata istraživanja, odnosno, u odnosu na iste”. Iz Centra za konzervaciju i arheologiju kažu da se nadaju da će ovaj prostor ipak biti proglašen kulturnim dobrom, te su kandidovali Zagorič Ministarstvu kulture za dalja istraživanja.

“Jugoistočna nekropola nije kulturno dobro iako je integralni dio Duklje koja je upisana u Registar Zakonom zaštićenih dobara. Nadati se, da će revalorizacijom ovaj prostor biti u obuhvatu kulturnog dobra. U tom smislu, Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore je, cijeneći značaj lokaliteta Duklja, kao spomenika I kategorije, i novootkrivenih nalaza, kandidovao lokalitet Zagorič za reviziona istraživanja kod Ministarstva kulture Crne Gore, sa nadom da će biti podržan kroz Program istraživanja i zaštite kulturnih dobara za 2021”.

Pronađena i jedna neoštećena grobnica

Centar za konzervaciju i arheološka istraživanja je tokom deset dana angažovanja analizom pokretnih nalaza i pogrebnih rituala došao do sljedećih zaključaka:

“Konstatovana su tri horizonta sahrana. Prvi definišu grobna mjesta otkrivenih kamenih urni, dvije kompletne i jedne fragmentovane, u kojima su spaljeni ostaci bili pohranjeni u staklene posude tzv. olla cinerariae. Ostaci spaljenih pokojnika pronađeni su i u tri keramičke urne, ali su ustanovljeni i jamni ukopi samo pepela. Nema sumnje da se u sva tri slučaja radi o stanovništvu koje je živjelo na Duklji u periodu II – III vijeka, a ritualne varijacije su potvrda paganske, etničke i statusne pripadnosti domorodačkih ilirskih, romanizovanih i italskih stanovnika u periodu romanizacije”, navodi Marija Jabučanin i opisuje šta dalji nalazi predstavljaju i pokazuju.

“Drugi horizont opisala su dva istražena groba sa skeletnim sahranama, formirana od keramičkih tegula i poluobrađenog kamena vezanim malterom, na osnovu tipologije opredijeljeni u III - IV vijek. I orijentacija ovih grobova jasno ukazuje na započeti proces religijskog diferenciranja tokom hristijanizacije. I najzad, treći horizont je vrijeme nastanka grobnice koja se našla na putu kašike mašine kroz rov, odakle su se djelovi njenog konteksta otrgnuti i sklonjeni u stranu. Nema nikakve sumnje da su ovi konstruktivni segmenti arhitektonski detalji urbanog pejzaža Duklje - više različitih arhitravnih greda velelepnih objekata i masivni polufabrikovani nadgrobni spomenici koji su kao spolije uklopljene u jednu zidanu cjelinu u vrijeme ranog hrišćanstva. Način njene gradnje, ukazuje na hitnost u postupku najverovatnije tokom pustošenja Duklje od strane Istočnih Gota ili nakon zemljotresa krajem V i u VI vijeku”, zaključuje Jabučanin.

Ona dodaje i da je osim ove grobnice, koja je podignuta u dijelu polja spaljenih pokojnika, otkrivena još jedna - monumentalna ranohrišćanska grobnica, “tačnije, njen monolitni lučno sveden poklopac”. Ta grobnica nije ugrožena i njeno istraživanje je u planu.

( Jelena Kontić )