Haos u normiranju i nerazumijevanje

Ako se nerazlikovanje infiksa od sufiksa, u vezi sa afiksom –ov-/-ev-, i može oprostiti autoru “Pravopisa crnogorskog jezika” - jer je u bosnistici/kroatistici/montenegristici/srbistici (bilo) uvriježeno da se –ov-/-ev- smatra infiksom, a knjiga u kojoj se precizno definišu sufiksi i infiksi, te luče jedni od drugih, izašla tri godine poslije njegovog “Pravopisa” - onda se haos u normiranju sekvence r + ë (nekadašnji vokal jat) nipošto ne može shvatiti i opravdati. U mnogim tačkama od 134. - 142. isti je demonstrirao potpuno nerazumijevanje pravopisne problematike te odsustvo i minimuma vještine i logičkog rasuđivanja u normiranju ovog jezičnog fenomena. Ali krenimo redom.

U prvom dijelu ove kolumne citirali smo tačku 134., u okviru koje autor „Pravopisa crnogorskog jezika“ propisuje da se kod množinskih oblikâ imenicâ sa (s obzirom na ono što smo prethodno kazali) sufiksom (a ne infiksom) –ov-/-ev- sa dvosložnim alternantom jat-a (ije)- ispred kojeg se nalazi dvočlana suglasnička grupa čiji je drugi član r- taj dvosložni alternant skraćuje u e: brijeg- bregovi; trijem- tremovi; brijest- brestovi itd. Autor je - formulišući pravilo na ovaj način - dvostruko iznevjerio naučnu relevantnost normativizacije ove jezične pojave. Najprije, djelimično se ogriješio o govornu realnost Crne Gore. Jer, u jeziku na teritoriji Crne Gore sve češće upotrebljavaju se i oblici množine ovih imenicâ u liku brjegovi, trjemovi, brjestovi itd., dakle sa sekvencom je. To je, međutim, manja greška pri normiranju ove pojave, budući da su množinski likovi bregovi, tremovi, brestovi itd. i dalje dominantni u jeziku na teritoriji Crne Gore. Mnogo veći problem je što autor “Pravopisa crnogorskog jezika” ovakvom formulacijom sâm sebi “skače na trbuh”, i to na najeklatantniji mogući način: negiranjem prve - i temeljne - postavke prve tačke poglavlja “Crnogorska (i)jekavica” koja glasi: ”U crnogorskome jeziku normativan je samo (i)jekavski izgovor”. Pa ako je tako- ako je u crnogorskom(e) jeziku normativan samo (i)jekavski izgovor - kako onda sad, kod množinskih oblikâ bregovi, tremovi, brestovi itd., može biti normativan ekavski refleks, i to samo taj refleks?! Autor, dakle, na najgrublji mogući način negira sâm sebe, tj. temeljnu postavku od koje je pošao u normiranju crnogorske (i)jekavice. I, što je još gore, izgleda da toga uopšte nije ni svjestan.

A da autor “Pravopisa crnogorskog jezika” zaista mnogo čega nije svjestan kad je u pitanju normiranje crnogorske (i)jekavice bjelodano pokazuje tačka 136. Citiramo je: ”Nekadašnji prijedlog prë (prï) u funkciji prefiksa ima različite glasovne vrijednosti u zavisnosti od toga da li predstavlja sastavni dio složenoga glagola, imenice ili pridjeva:

a) Kao sastavni dio glagola taj se prefiks izgovara kao pre-. Npr.: prelaziti, predlagati, prevariti, prelomiti, predvojiti, preskočiti, prenijeti, presaditi, prepeći i sl.

b) Kao sastavni dio imenica pomenuti prefiks ima dvostruku izgovornu vrijednost- kao prije- i kao pre-. Oblik prije- bio je dominantan u crnogorskim govorima. Međutim, pod uticajem višedecenijske službene upotrebe jezičke norme atipične za Crnu Goru u crnogorskom jeziku ustalio se kraći lik tog prefiksa, pa su u savremenoj standardnojezičkoj normi u imenicama o kojima je riječ dozvoljena oba prefiksa: i prije- i pre-. Npr.: prijedlog-predlog, prijevod-prevod, prijelom-prelom, prijekor-prekor, prijenos-prenos, prijevoz-prevoz, prijepis-prepis, prijestup-prestup, prijesad-presad, prijeplet-preplet i sl.

c) Prefiks o kojemu je riječ se u pridjevima dvojako upotrebljava: 1. Ako je riječ o pridjevima koji su izvedeni od glagola, taj se prefiks upotrebljava isključivo kao pre-. Npr.: prekrojen, presečen (presječen), preoran, prebačen, prevaren itd.; 2. Pridjevi izvedeni od imenica s prefiksom prije- odnosno pre- izgovaraju se kao i imenice od kojih su izvedeni. I tu je, dakle, dozvoljena dubletna upotreba, npr.: prijekorni-prekorni, prijestupni-prestupni, prijedložni-predložni, besprijekorni-besprekorni, prijevozni-prevozni itd.”.

Naveli smo malo duži citat da bi čitaoci imali jasan pregled potpune promašenosti normativnih rješenjâ koje u ovom poglavlju daje autor „Pravopisa crnogorskog jezika“, a, nažalost, i njegovog popriličnog lingvističkog neznanja. Prvo i osnovno: pravopis svakog jezika - pa time, naravno, i crnogorskog jezika - piše se za današnjeg običnog građanina Crne Gore. S obzirom na to, pravopis jednog jezika treba da tretira isključivo sinhronijsko stanje jezika. Tvrdnje da je neki oblik u jezičnoj prošlosti bio dominantan, pa se u međuvremenu izgubio iz ovog ili onog razloga, sve i da su tačne (a u slučaju gornjeg citata iz tačke b), kako ćemo kasnije vidjeti, ta tvrdnja uopšte i nije tačna) nemaju mjesta u jednom pravopisu. Dijahronijsku ravan jezika, potpuno nepotrebno, autor „Pravopisa crnogorskog jezika“ uvodi u normativni proces i kada govori o „nekadašnjem prijedlogu prë-„. Kad smo već kod autorovog gramatičkog određenja jedinice prë- kao predloga, neophodno je ovdje dati malo opširnije pojašnjenje. To pojašnjenje upućuje prije svega na to kako nije mudro, kao što je autor „Pravopisa crnogorskog jezika“ to uradio kad je u pitanju leksička jedinica pre-, nedvosmisleno određivati nešto što ni izbliza ne poznajemo dovoljno dobro. A naime: čuveni „Rječnik staroslovenskog jezika“ Čehoslovačke akademije nauka iz 1982. godine- u ruskom reprintnom izdanju iz 2006.- odrednicu prë zaista navodi kao predlog u značenju „pred“. Bitno je napomenuti dvije stvari: a) navedeno je izuzetno malo primjerâ za ovu leksemu u upotrebnoj vrijednosti predloga; b) od spomenikâ u kojima je prë posvjedočeno kao predlog nema niti jednog staroslovenskog kanonskog spomenika. To znači da je prë već u ovom periodu - dakle negdje u X i XI stoljeću - bilo jako ograničeno u upotrebnoj vrijednosti predloga: i u značenjskom pogledu (ima samo jedno značenje: značenje „pred“), i u teritorijalnom pogledu. A za stanje u savremenom jeziku autor „Pravopisa crnogorskog jezika“ trebalo je, u najmanju ruku, da konsultuje dvije, za B/CG/H/S jezik, referentne savremene tvorbe riječi: „Tvorbu riječi u hrvatskom književnom jeziku“ prof. Stjepana Babića i prvi tom „Tvorbe reči u savremenom srpskom jeziku“ prof. Ivana Klajna (obje pomenute knjige ugledale su svjetlo dana znatno prije pisanja „Pravopisa crnogorskog jezika“ tako da autor istog ovog puta nema opravdanja za grešku). Da je, npr., konsultovao „Tvorbu riječi u savremenom hrvatskom jeziku“, pročitao bi - na strani 349., na strani 493. i na strani 511. te knjige - da je u savremenom B/CG/H/S jeziku pre- isključivo prefiks. Da je, pak, konsultovao „Tvorbu reči u savremenom srpskom jeziku“, otkrio bi ovaj citat: “Primetimo najpre da broj prefikasa koji se nikad ne javljaju samostalno (naglašavanje je moje, M.A.) nije tako mali kao što bi se iz gramatika dalo zaključiti. Nesamostalni su pra-, pro-, raz-, nuz-, naj-, pa-, pre- (naglašavanje je moje, M.A.)“ (Klajn 2002: 176). Da rezimiramo priču u vezi sa prë: ako je nekad davno u prošlosti jezika ova jedinica i bila predlog, u savremenom B/CG/H/S jeziku pre je samo prefiks. Još je jedna bitna diferencijalna crta između, sa jedne strane, nekadašnjeg predloga pre i današnjeg prefiksa pre-, sa druge. Nekadašnji predlog pre imao je, kako smo vidjeli, samo jedno značenje - značenje „pred“. Današnji prefiks pre- ima, uz glagole, mnogo više značenjâ: prostorno značenje (prevesti, prekoračiti, preplivati itd.), značenje prepreke (pregraditi, presresti), značenje prekida (prelomiti, prekinuti, prepoloviti itd.), vremensko značenje (preležati, pretrpjeti itd.), značenje radnje ponovljene na drugi način, promjene uopšte (preraditi, pretvoriti itd.), ekscesivno značenje (prepuniti, pretrpati) itd. Suviše je, dakle, velika funkcionalno-semantička razlika između nakadašnjeg predloga pre i današnjeg prefiksa pre- da bi u „Pravopisu crnogorskog jezika“ uopšte bilo potrebno pominjati predlog pre.

A da je, konačno - i za kraj drugog dijela ovog članka - autor „Pravopisa crnogorskog jezika“ pažljivo pregledao primjere koje je naveo pod tačkom a), vidio bi da se glagol predložiti ne može svrstati pod ovu tačku, prosto zbog toga što kod tog glagola nemamo prefiks pre-, nego prefiks pred-. Dakle, autor je pobrkao dva sasvim različita prefiksa (mala digresija: porijeklo i semantički razvoj glagola predložiti veoma su zanimljivi. Nažalost, o tome u ovom članku ne možemo govoriti). Ne želimo vjerovati da je autor „Pravopisa crnogorskog jezika“ to uradio iz neznanja; razlog za ovu tešku grešku svakako je njegovo duboko promišljanje pravopisne - i uopšte lingvističke - problematike, što ga je omelo u tome da vodi računa o „sitnicama“ kao što je razlikovanje dva prefiksa, pa još u knjizi koja treba da služi u školskoj upotrebi.

( Miomir Abović )