Virtuelni praznik države koje odavno nema

Nekadašnja Titova pionirka Dragica Simonović slavila je svaki Dan Republike u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji.

Imala je šest godina kada se završio Drugi svjetski rat i za nju je, kao i za većinu stanovnika socijalističke Jugoslavije, to je bio najveći državni praznik.

„To je bilo opštenarodno slavlje. Osim što se praznovalo po ustanovama, preduzećima, održavane su manifestacija na ulicama, organizovali su se izleti... Slavilo se i u kućama, pekla su se prasad, pravile torte, ruska salata, obilazile su komšije i prijatelji, čestitali Dan Republike jedno drugom, nije se samo slavilo po preduzećima, i privatno prihvaćen je 29. novembar kao opštenarodni praznik“, prisjeća se Simonović u razgovoru za „Vijesti“.

Osim revolucionarnih hvalospjeva, priredbi u domovima kulture, 29. novembra prvaci su dobijali crvene marame, polagali zakletvu i postojali pioniri.

Posljednja generacija pionira rođena je 1982. godine. Mnogima je, pak, prva asocijacija na ovaj praznik, osim spajanja niza neradnih dana, rano ustajanje i - odlazak na svinjokolj.

Dok je za neke 29. novembar dan kada je formirana najprosperitetnija država koja je postojala na ovim prostorima, neki ga smatraju pobjedom komunističkog totalitarizma i dan-danas je povod za rasprave o njegovom istinskom značaju. Proslaviće ga, makar virtuelno, velika zajednica jugonostalgičara okupljenih u brojnim grupama na društvenim mrežama, koja Jugu čuva u sjećanju kao veliku, srećnu državu bez kriminala, gdje je radnik bio svoj na svome.

Za Dragicu Simonović ovaj datum bio je posebno značajan jer su navirala sjećanja na oca kojeg je izgubila tokom Drugog svjetskog rata, pa dok su se mnogi veselili, ona je znala i zaplakati... I da su se za tri neradna dana povodom Dana Republike unaprijed spremali različiti programi. Ona je praznik slavila na Kosovu u Gnjilanu, gdje je do 12 godine živjela, nakon čega se preselila u Jagodinu u Srbiji, dok je u tadašanji Titograd stigla sa 22 godine.

„Svaka kuća na selu i u gradu je slavila Dan Republike... Spremale su se igre, folklor, pjesme, nakon čega se uveče nastavljalo slavlje. Ko je doživio slavlje Dana Republike može da osjeti kakav je to patriotizam, kako su se narodi osjećali, kako su se veselili i kako su spremane igre iz svih republika. To je bilo zadovoljstvo sa kakvim oduševljenjem se to izvodilo, kako je bila vesela i omladina i stari nije se znalo ko je Srbin, ko je Hrvat, Albanac, nije bilo razlike“, kazala je Simonović.

Njen suprug Ananije informaciju o zasjedanju AVNOJ-a dočekao je kao komandir pionirske čete u kojoj su okupljana djeca do 15 godina. Njihova uloga je bila, između ostalog, da šire ideje komunizma i antifašizma, skupljaju hranu, priloge i pomoć za partizane...

Za Simonovića Dan Republike je bio najznačajniji datum jer je, kako je kazao, tada vraćeno državno jedinstvo Crnoj Gori u kojoj se živjelo bratski, bez obzira na razlike.

„U vijeće AVNOJ-a je izabrano oko 15 ljudi iz kolašinskog sreza, neki su od njih bili u Bihaću na prvom zasjedanju, kao što je bio moj rođak proto Jagoš Simonović. On je opet otišao i bio učesnik na drugom zasjedanju. On je nama pričao o odlukama iz Jajca. Bila je odluka da se Josip Broz Tito proglasi za maršala i za vrhovnog komandanta partizanskih jedinica Jugoslavije i da ćemo se mi okupljati i slaviti 29. novembar i podsjećati na te odluke“, rekao je Simonović.

Osim proglašavanja Broza za maršala, pod vođstvom Komunističke partije Jugoslavije u Jajcu je donijeta odluka o formiranju države federalnog ustrojstva, Jugoslavije. Na čuvenom zasjedanju AVNOJ-a prije 77 godina bila su prisutna 142 delegata, a predsjedavao je predratni predsjednik skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, doktor Ivan Ribar. AVNOJ je tada proglašen za najviše zakonodavno i izvršno tijelo, a formiran je i Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), koji je predstavljao neku vrstu vlade.

Hrvatski istoričar Dragan Markovina podsjetio je za “Vijesti” da se 29. novembar slavio u čast Dugog zasjedanja AVNOJ-a i istakao da je sigurno u simboličkom smislu taj dan bio najvažniji praznik SFRJ.

“Što je sasvim jasno ukazivalo na to da su državotvorstvo i nacionalno oslobođenje preuzeli primat nad socijalističkom revolucijom. To niko nije jasno rekao, ali je bilo očigledno. No, kako je vrijeme odmicalo, Dan Republike se pretvorio u priliku za prazničenje bez ikakvog realnog odnosa prema sadržaju tog datuma”, kazao je Markovina.

On je dodao da je, kada govorimo o državama nasljednicama SFRJ, neupitna činjenica da njihova savremena i formalno-pravna državnost na temelju koje su i dobile međunarodno priznanje proizlazi isključivo iz odluka AVNOJ-a.

“Istina je, naravno i to da se pri stvaranju federalnih republika vodilo računa o istorijskom nasljeđu, ali to je za međunarodno pravo irelevantno. Drugim riječima, sve su države nasljednice zapravo tada stvorene, koliko god to nacionalistima nije drago čuti”, istakao je Markovina.

Antikomunizam kao nasljeđe SFRJ

Nakon raspada SFRJ, prestalo je obilježavanje Dana Republike u svim republikama nekadašnje zajedničke države. Dan Republike ostao je zvanični praznik u Saveznoj Republici Jugoslaviji sve do 14. novembra 2002, više od decenije nakon raspada SFRJ, kada je ukinut odlukom Vijeća građana Savezne skupštine SRJ.

I dok se jugonostalgičari sa sjetom prisjećaju najvećeg praznika zemlje koje odavno nema, situacija na prostoru nekadašnje SFRJ bitno je promijenjena od devedestih godina 20. vijeka.

“Ipak, sa rastom nacionalizma tokom devedesetih godina prošlog vijeka rastao je i antikomunizam, koji je prisutan i danas na prostorima bivše SFRJ, pokušavajući da negira svako dobro nasljeđe koje je za sobom ostavio komunizam, objasnila je za „Vijesti“ istoričarka iz Beograda Jovana Nedeljković.

“Antikomunizam je u svojoj ‘prvobitnoj’ formi bio fundamentalni sadržaj fašističke ideologije. Međutim, kada govorimo o antikomomunizmu u današnjem kontekstu on je, uz antijugoslovenstvo i antititoizam, neizostavni dio (nacionalističke) ideologije na postjugoslovenskom prostoru. Devedesetih godina, tokom raspada SFRJ bio je, uz dva pomenuta pojma, daleko vidljiviji i artikulisaniji u javnom diskursu, međutim i danas je vrlo prisutan”, kazala je Nedeljković.

Citirajući kolegu istoričara Srđana Miloševića da “u osnovi antikomunizma se nalazi, dakle, isključiva, nekritička i aksiomatična netrpeljivost prema socijalističkoj prošlosti, netrpeljivost koja negira svaku legitimnost socijalizma kao poretka i komunizma kao ideologije”, Nedeljković ističe da je to suština antikomunizma koji je sve prisutniji u državama bivših komunističkih država.

Ona dodaje da je opasnost antikomunizma to što može poništiti civilizacijska dostignuća i osvojene slobode tokom komunizma, kao što je to bilo sa pravom na prekid trudnoće u Poljskoj.

“Antikomunizam i te kako može unazaditi i može nam oduzeti neke slobode, za koje su se neke žene borile sa puškom u ruci. Poljska ima loše iskustvo sa komunizmom za razliku od Jugoslavije, jer je bila dio socijalistčkog lagera. Evo Poljska je primjer, gdje su pod uticajem antikomunizma i Katoličke crkve ograničili prava na prekid trudnoće. Poljska ima loše iskustvo sa komunizmom za razliku od Jugoslavije, jer je bila dio socijalistčkog lagera. Bila je dio Varšavskog pakta, Istočnog bloka, osjetile su se sve stege Moskve, pa je veza izraženog klerikalizma i antikomunizma dovela je do ograničavanja sloboda”, kazala je ona.

Nedeljković je istakla da se mnoge vrijednosti stečene u doba komunizma trebaju njegovati, među kojima najveća - antifašizam. Ona je dodala da uprkos nedostacima socijalističkih sistema, postoje svijetli primjeri kao što je prvo stečeno pravo glasa žena na izborima 1945. godine u Jugoslaviji i da antikomunizmom se oni mogu poništavati, posebno ako uzmemo u obzir “uvijeni” fašizam kroz antikomunizam, nacionalizam i neoliberalni kapitalizam, ideologijama koje se danas otvoreno propagira.

„Antikomunizam pokušava da negira svih rezultata komunizma među kojima i dobrih, svih modernizacijiskih praksi, emancipatorskih iz perioda socijalizma. Antikomunizam sagledava to da je sve u socijalizmu bilo loše. Potrebno je brisati sve loše iz prošlosti, jer ova sadašnjost i budućnost nemaju bog zna šta dobro da ponude širim slojevima ljudi“, kazala je Nedeljković.

Ona dalje pojašnjava da je komunizam sam po sebi jedna ideologija zasnovana na principima internacionalizma, koji se u socijalističkoj Jugoslaviji artikulisao kroz bratsvo i jedinstvo, što znači, ističe Nedeljković, da su komunizam i nacionalizam na suprotnim polovima.

„Ipak, antikomunizam ne možete svoditi samo na nacionalizam, ali ona jeste jedna vrsta nacionalizma, kojim se demonizuje i osuđuje komunizam ideologije i socijlistčki sistem ostvarenje te ideologije... Mi imamo tu jednu vrstu rezolucijskog izjednačavanja dva totalitarizma. To kreće nizoim rezolucija od 2009. godine kada su izjednačene sve žrtve totalitarnih sistema, tako da imamo izjednačavanje komunizma sa staljinizmom”.

Nedeljković je naglasila da antikomunizam otvara vrata relativizaciji prošlosti od čega su relativizovana mnoga postignuća u komunizmu, zbog čega antikomunizam ne može biti zdrav i stvara potpunu ideološku konfuziju.

Jedino se u Crnoj Gori nisu rušili spomenici, ali se ne održavaju

Crna Gora, iako je njen udio u broju jugoslovenskog stanovništva bio oko dva odsto, dala je veliki broj istaknutih ličnosti, kako u vrijeme Drugog svjetskog rata, tako i u vrijeme SFRJ, priča za „Vijesti“ crnogorski istoričar Filip Kuzman.

Dodao je da su od 1.037 nosilaca Ordena narodnog heroja, 244 bili iz Crne Gore, dok su Crnogorci činili 36 odsto partizanskih generala.

„Crnogorski partizani, kao dio Narodno oslobodilačke borbe (NOB) su prošli gotovo svaki kutak Jugoslavije i dali su nemjerljivi doprinos njenom oslobođenju. Nakon rata, zauzimali su visoke funkcije u novoj Jugoslaviji. Zato je veoma teško odrediti koje su to najznačajnije ličnosti iz ovog perioda, tako da ću pomenuti samo neke: Milovan Đilas, braća Dapčević, Blažo Jovanović, Stana Tomašević... Svaka od ovih ličnosti je na neki način postala neizostavni dio istorije Jugoslavije“, rekao je Kuzman.

Iako je ogroman i nesumnjiv doprinos crnogorskog naroda u antifašističkoj borbi, odnos prema tekovinama NOB-a i antifašističkom nasljeđu danas je upitan i zavisi od situacije.

Za mnoge istoričare Milovan Đilas je bio najznačajnija ličnost 20. vijeka iz Crne Gore u kojoj nema spomenik.

Kuzman ističe značaj ličnosti Đilasa, koji je tokom dugog niza godina imao jednu od ključnih uloga unutar Komunističke partije Jugoslavije i bio čovjek koji je išao iz krajnosti u krajnost.

„Uz Kardelja smatrao se za vodećeg ideologa. Učestvovao je u jugoslovenskim diplomatskim misijama u Sovjetskom Savezu, gdje je vodio pregovore sa Staljinom (kasnije je objavio knjigu „Razgovori sa Staljinom“), da bi tokom 1948. bio jedan od najvećih protivnika Staljina i rezolucije Informbiroa. Tokom 50-tih kritikuje jugoslovensko rukovodstvo optužujuće da je reakciono, zbog čega je izbačen iz partije i poslat na robiju. Od tada dobija status disidenta“, istakao je Kuzman.

Braća Dapčević, Peko i Vlado, imali su dijametralno suprotne sudbine, stariji Peko (1913-1999), borio se u Španskom građankom ratu na strani republikanaca i bio je jedan od organizatora Trinaestojulskog ustanka, istakao je mladi istoričar Kuzman.

“Učestvovao je u bitkama na Neretvi i Sutjesci, a bio je glavnokomandujući Prve armijske grupe koja je oslobodila Beograd. Nakon rata zauzimao je visoke vojne i političke pozicije, ali nije se previše isticao u javnom životu. Za razliku od Peka, njegov brat Vlado (1917- 2001) je imao drugačiju sudbinu. Prije rata zatvaran od strane vlasti Kraljevine Jugoslavije, a poslije rata od strane vlasti FNRJ/SFRJ. Nekoliko puta je isključivan i opet priman u KPJ. Učesnik je NOR-a od početka, a sudbina nije htjela da mu ispune želje da se bori u Španiji i u Vijetnamu. Podržao je rezoluciju IB-a čime je postao jedan od najpoznatijih političkih zatvorenika. Živio je i na Zapadu i na Istoku. Tokom 90-ih je vodio antiratnu kampanju i bio protivnik politike Slobodana Miloševića”, rekao je Kuzman.

On za Blaža Jovanovića (1907-1976) ističe da je već od 1924. godine postao član KPJ i u narednim godinama polako napreduje kroz njenu hijerarhiju.

“Učestvuje u ratu od 1941, a kao sprecijalni izaslanik CK KPJ je poslat u Albaniju (1942-1943) kako bi organizovao formiranje KP Albanije. Nakon rata postaje prvi predsjednik vlade NR Crne Gore (1945-1953) i predsjednik Skupštine (1953-1963), da bi karijeru završio kao predsjednik Ustavnog suda Jugoslavije (1963-1975)”, rekao je Kuzman.

Za Stanu Tomašević (1921-1983) je naglasio da prije rata postaje član SKOJ-a, a u NOR-u je učestvovala od prvih dana. Bila je prva žena koju je Tito postavio za komesara.

“U Drvaru je prisustvovala Prvom kongresu USAOJ-a 1944, i tom prilikom je nastala njena čuvena fotografija koju su Englezi štampali i rasturali širom Evrope. čime je postala jedan od simbola antifašizma. Decembra 1942 izabrana je u Centralni odbor AFŽ-a Jugoslavije, a bila je i vjećnik ZAVNO Crne Gore i Boke. Poslije rata Stana završava Filozofski fakultet u Beogradu, gdje i obavlja razne političke funkcije. Nakon rata bavila se diplomatijom i bila prva žena koja je obavljala funkciju jugoslovenskog ambasadora (ambasador Norveške, Danske i Islanda). Kada bi ovih nekoliko ljudi bile jedine ličnosti iz Crne Gore koje u uticale na život SFRJ to bi bilo dovoljno. Međutim, tu su još desetine i desetine drugih Crnogoraca i Crnogorki, koji su na svim poljima ostavili neizbrisiv trag u istoriji bivše zajedničke države”, kazao je Kuzman.

Filip Kuzman je istakao da je Crna Gora jedina zemlja od bivših jugoslovenskih republika u kojoj nije došlo do namjernog uništavanja spomenika nastalih za vrijeme SFRJ, nakon njenog raspada.

“Primjera miniranja (kao u Hrvatskoj) ili uklanjanja (kao u Srbiji) nije bilo. Širom Crne Gore rasuto je više od 600 spomenika iz ovog perioda, kako ogromnih kao spomenik Partizanu-borcu na Gorici, tako i malih pomen ploča za obilježavanje nekog značajnog mjesta. Međutim, većina spomenika i spomen obilježja se ne održavaju, tako da oni vremenom propadaju. Najbolji primjer su rodna kuća Jovana Tomaševića na Cetinju i Blaža Jovanovića u Podgorici. Ali u zadnjih par godina, stanje se donekle popravlja. Pojedini spomenici se renoviraju (pr. na Barutani), a javljaju se ideje da se napravi mapa sa svim spomenicima na teritoriji Crne Gore, po uzoru na antifašističku mapu Nikšića”, rekao je Kuzman.

On je dodao da je jedan od simbola ovog trenda svakako postavljanje spomenika Josipu Brozu Titu u Podgorici, koji je i pored neslaganja dijela javnosti postavljen 2018. godine.

“To daje nadu da će se i u narednom periodu posvetiti veća pažnja ovom veoma značajnom nasljeđu Crne Gore”, zaključio je Kuzman.

Jedini srušeni spomenik posvećen NOB-a u Crnoj Gori

Jedini srušeni spomenik posvećen NOB-a u Crnoj Gori je posvećen Milovanovom bratu Aleksi Beću Đilasu (1906-1941). On je bio istaknuti i opjevan narodni heroj koji je poginuo u borbi protiv fašista u noći između 1. i 2. novembra na Slijepač Mostu kod Bijelog Polja.

Spomenik je srušen, u periodu između 1964. i 1965. godine, prilikom izgradnje Jadranskog puta, na dionici Kolašin - Mojkovac - Ribarevina (sa krakom do Bijelog Polja).

Istoričar i politikolog Nikola Zečević nije uspio pronaći zvaničnu odluku o rušenju ovog spomenika, što, prema njegovim riječima iz autorskog teksta objavljenog u septembru 2017. godine, sugeriše da je isti uklonjen bez bilo kakvog zvaninog uputstva državnih organa.

Zečević je tada istakao da je simptomatično da se rušenje ovog spomenika desilo u vremenu kada je njegov rođeni brat Milovan bio u zatvoru, kao politički zatvorenik.

“Dakle, nesporno je da u Mojkovcu i Bijelom Polju postoje i škole i biste koje krasi Aleksino ime, međutim... da li je to dovoljno? Naročito u vremenu kada se crnogorski narod ponosi vojno-političkim nasljeđem Krsta Z. Popovića i Pavla Đurišića, a zaboravlja na Aleksu Đilasa ili primjerice na jednog Savu Kovačevića?... Ne zato da bismo ispratili započeti trend obnavljanja svega i svačega, već zato da bismo napustili praksu zaboravljanja onih koji to nisu zaslužili”, napisao je Zečević.

( Alisa Hajdarpašić )