Nekada „istorijsko klečanje”, a danas prazan gest

U jutro 7. decembra, njemački kancelar Vili Brant položio je vijenac na spomenik u varšavskom getu. Spomenik je podignut u znak sjećanja na hrabrost hiljada Jevreja koji su izgubili živote u getu u očajničkim naporima da se oslobode od njemačkih okupatora.

Brant je položio vijenac, zatim napravio nekoliko koraka unazad da bi onda kleknuo na koljena pognute glave, navodi Dojče vele u članku povodom 50. godišnjice od gesta koji je otvorio put ka pomirenju.

Kada riječi nijesu dovoljne

„Suočen sa ambisom njemačke istorije i teretom miliona koji su ubijeni, učinio sam ono što rade ljudi kada ne postoje riječi kojima mogu opisati osjećanja“, naveo je Brant u svojim memoarima.

On je pao na koljena kao grešnik i molio se da Njemcima bude oprošteno. Vili Brant, socijaldemokrata koji je učestvovao u otporu protiv nacista, molio se za oproštaj njegovom narodu. Na pitanje da li je njegov gest bio planiran, Brant je uvijek insistirao da nije. „Moji najbliži saradnici su bili jednako iznenađeni kao i reporteri i novinari koji su stajali pored mene“.

Profesor istorije Krištof Ružnijevič kazao je za Dojče vele da je i poljska vlada bila iznenađena: „Do tog trenutka uvijek smo govorili o zlim Njemcima. Oni su uvijek smatrani revanšistima i ratbornima“, kazao je on. „A onda odjednom jedan njemački kancelar, kleči i traži iskupljenje“.

Poljska vlada je gest shvatila kao korak ka pomirenju. „Međutim, partijska propaganda se opirala svakom potezu koji bi mogao poboljšati imidž Njemačke“, navodi Ružnijevič i dodaje da je teško procijeniti šta su u tom trenutku mislili obični ljudi.

„Dosta Poljaka vjerovatno nije ni znalo šta se događa“. Fotografije poznatog „klečanja“ nijesu objavljene u poljskim novinama, a tek kasnije je Brantova politika pomirenja počela da djeluje.

Sa druge strane, u Njemačkoj Brantov gest je bio kršenje tabua, kazala je za DV istoričarka Kristina Mejer iz Fondacije Vilija Branta. „Možete to nazvati prekretnicom u smislu napora njemačkog društva da se pomiri sa svojom nacističkom prošlošću. Na kraju, ipak nije postojala većina Njemaca koji su bili spremni da traže oproštaj za zločine koje su počinili nacisti. Istraživanje sprovedeno 1970. godine pokazalo je da svaki drugi Njemac iz Zapadne Njemačke odbacuje Brantov gest, smatrajući ga pretjeranim.

Prekretnica ka pomirenju

Tokom njegove posjete istočnom susjedu Njemačke 1970. godine, Brant je takođe potpisao Varšavski sporazum. Tim potpisivanjem kancelar Zapadne Njemačke prihvatio je gubitak bivših njemačkih teritorija u istočnoj Evropi koje su postale dio Poljske nakon Drugog svjetskog rata. To su odbacile opozicione konzervativne partije u tadašnjoj prijestonici Zapadne Njemačke Bonu, a pojedini desničarski ekstremisti su Branta nazvali „izdajnikom“, podsjeća Dojče vele.

Većina istoričara se ipak slaže oko jedne stvari, a to je da je Brantova „Ostpolitik“ - politika postepenog unapređenja odnosa sa Istočnom Evropom - bila ključni korak ka njemačkom ujedinjenju 1990.

„De fakto priznanje današnje granice između Njemačke i Poljske pružilo je zajedničku osnovu za politički pristup“, tvrdi istoričarka Mejer. „Na taj način, Brantova politika prema istočnoj Evropi bila je prekretnica u teškom putu pomirenja između istoka i zapada u Hladnom ratu“. To je prema njenim riječima bila početna tačka za razvoj događaja koji su prvo doveli do mirnih revolucija u Poljskoj i Istočnoj Njemačkoj, zatim do njemačkog ujedinjenja, i na kraju do istinskog partnerstva: „Partnerstvo između Njemačke i Poljske u ujedinjenoj Evropi“.

Sjenke se ponovo nadvijaju

Dojče vele ističe da je takvo bilo raspoloženje do skoro. Međutim, nakon šest godina sa ultranacionalističkom Partijom prava i pravde (PiS) na vlasti u Varšavi, mnogi su sada skloni da na partnertstvo Poljske i Njemačke i Brantovo klečanje gledaju na potpuno drugačiji način. Riječ poput nepovjerenja, otuđenosti, ili paralize dio su mnogih naslova kojima se opisuju odnosi Varšave i Berlina. Prečesto djeluje da se sjenke prošlosti ponovo nadvijaju.

„Iz perspektive posljednjih nekoliko godina, na Brantovo klečanje mogu da gledam samo kao na prazan gest“, kazao je za DV Arkadijuš Mularčik političar PiS-a. „To ništa ne znači. Kakva je to vrsta izvinjenja za zločine koji su počinjeni, kada nije bilo nikakve nadoknade za Poljsku“.

Mularčik, poslanik u poljskom parlament, predvodi komisiju koja je zadužena za formulisanje potraživanja o ratnoj reparaciji koja će biti predočena Njemačkoj za zločine koji su se dogodili tokom Drugog svjetskog rata. „Godinama je bilo takvih njemačkih gestova u odnosima sa Poljskom. Međutim što se mene tiče, to je sve prevara“, kazao je Mularčik. „U Drugom svjetskom ratu, ubijen je skoro isti broj Poljaka kao i Jevreja. Ipak, Jevreji koji žive u Sjedinjenim Državama ili Izraelu imaju pravo na odštetu. To ne važi za Poljake“. Od ukupno šest miliona poljskih državljana koji su ubijeni tokom Drugog svjetskog rata, tri miliona su bili Jevreji. Ukupno šest miliona Jevreja je ubijeno u holokaustu, podsjeća njemački portal.

„Njemci samo žele da ostave utisak da su spremni da se izvine. Ali sve to se svede na ništa“, tvrdi Mularčik.

Ovakav narativ je postao snažan instrument u današnjoj nacional-konzervativnoj Poljskoj, kao i rasprostranjeno mišljenje da su gestovi Berlina u stvari imali za cilj da unaprijede imidž i poziciju Berlina u unostranstvu, a ne kod Poljaka.

U saopštenju za Dojče vele, poljsko ministarstvo inostranih poslova je zauzeli više diplomatski stav: sa sponatnim gestom 1970. godine Njemačka Vilija Branta je prihvatila odgovornost za ratne zločine koji su počinjeni u Poljskoj. Međutim, „ako želimo da i danas pamtimo takve gestove, takođe treba da razgovaramo o konkretnim potezima reperacije, koja je neophodna na putu prema pravom pomirenju“, navodi se u saopštenju Varšave.

Brant kao inspiracija

„Kada se osvrnem na sadašnje odnose između Njemačke i Poljske, to me podsjeća na 1970“, kazao je istoričar Ružnijevič. „Naravno to je bilo drugačije vrijeme. Danas, nema graničnih sporova, obje zemlje su članice Evropske unije, Poljska i Njemačka su potpisale sporazume jedna sa drugom. Međutim simbolika koju je Brantov gest pomirenja nosio ide veoma duboko“. U Njemačkoj postoji kovanica od dva eura sa prizorom Branta kako kleči u Varšavi. Takođe postoji komemorativna poštanska markica, a danas će biti održane brojne konferencije i govori. Godišnjica će takođe podstaći istoričare poput Ružnijeviča da razgovaaju o dostignućima ili nedostacima Varšavskog sporazuma.

Poljska vlada međutim ništa nije planirala tim povodom. Postavlja se pitanje da li taj trenutak dramatične političke simbolike inspiriše ljude danas. Na Trgu Vilija Branta u Varšavi, svega 200 metara od mjesta gdje je stvorena istorija, nalazi se memorijalna ploča posvećena događaju iz 1970. Dojče vele zaključuje da uprkos patini na bronzanoj ploči, lice Vilija Branta i dalje sija kao da je svježe polirano što ukazuje da mnogi posjetioci koji dođu imaju snažan poriv da dotaknu kancelara koji kleči.

( Nada Bogetić )