Kako se rađao mit o harizmatičnom negativcu

The Public Enemy (Državni neprijatelj, 1931) - William Wellman

Zajedno sa Little Caesar (Mali Cezar, 1930) Mervyna Le Roya, The Public Enemy je bio odgovoran za definisanje bazičnih postulata zvučnog gangsterskog filma.

Poštujući dominantnu žanrovsku narativnu progresiju - u pitanju je klasični uspon-pad zaplet - Wellmanov film stiže da notira i socijalnu i sociološku dimenziju koja je i činila gangsterske sage tako indikativnim za šire ocrtavanje etičkog/ekonomskog/političkog stanja u Americi: ovdje je otvoren put koji će Coppola, do kraja uspostavljajući jednačinu između kriminalca i sistema, zaključiti sa The Godfather trilogijom.

Wellmanova kombinacija realizma i mita će promovisati Jamesa Cagneya kao arhetipskog gangstera, kao što će i ponoviti uvid da je harizmatični negativac fundamentalno ambivalentna figura, budući da se fascinantnost i repulzivnost miješaju u približno istom omjeru.

Zbog toga što naglašava i ojačava bitne odrednice žanra, vrijednost The Public Enemy je prevashodno dijahronijska kao ostvarenja koje stoji na početku jedne razvojne linije.

City Streets (Gradske ulice, 1931) - Rouben Mamoulian

Promišljeni mise-en-scène iz prethodnog Mamoulianovog filma Applause (Aplauz, 1929) prisutan je i u City Streets, ali je metodologija obrnuta: u najsofisticiranijem filmu prvog vala gangsterskih ostvarenja, režiser se odlučio da stilistički najizazovnije i najprivlačnije elemente novog žanra - violentne scene - smjesti van platna, da generičku osnovu uobliči kao znakovito odsustvo.

Ovakva vizuelna konstelacija povlači za sobom niz krupnih posljedica: režiser je prvi u figuri gangstera vidio ekvivalent za biznismena koji samo što nije dovršio proces ugledne društvene integracije.

U skladu sa tim žanrovskim decentriranjem, istinski zaplet u City Streets nije ni vezan za nezakonito poslovanje mafije, već za romansu između Kida (Gary Cooper) i Nan (Sylvia Sydney) koji su nevoljno uključeni u taj milje. Naravno, narativna logika nalaže da će se konačna realizacija njihove ljubavi upravo desiti onda kada prevaziđu društveni i etički kontekst u kome su se našli. Možda zbog svih tih ‘diskretnih’ segmenata, treba uzeti kao istinitu apokrifnu holivudsku priču da je City Streets bio jedini gangsterski film koji je Al Capone punog srca odobravao.

Scarface (Lice sa ožiljkom, 1932) - Howard Hawks

Iako po nekim prosedeima - najznakovitiji primjer je ingeniozni uvodni dugi, pokretni kadar, urađen u najboljoj murnauovskoj tradiciji njemačkog ekspresionizma - ne spada u tipična režiserova ostvarenja, Hawks je uvijek uvrštavao Scarface u njegove najdraže filmove.

Razlog za autorovu trajnu naklonost nalazi se prevashodno u načinu na koji je film nastao, okolnostima koje su ga pratile i čitavom nizu problema koji su prijetili da potpuno onemoguće da se Scarface uopšte i pojavi pred publikom. Zapravo, i sa današnje tačke gledišta, skoro je nevjerovatno kako su Hawks i tada nezavisni producent Howard Hughes uopšte uspjeli da završe film, tačnije da ne dopuste da se on estetski degradira nizom zahtjeva koji su dolazili od strane cenzorske Haysove kancelarije.

U žanrovskom smislu, Scarface je epohalno djelo koje najbolje uobličava glavne osobine gangsterskog filma iz tridesetih, ali ih sve, zahvaljujući Hawksovom geniju, i nadmašuje. Ukratko, Scarface miri već formirani stereotip i personalni pristup, generičke konvencije i personalnu redeskripciju.

Sa očiglednim aluzijama na famozne gangstere i sa, za ondašnje vrijeme, nepojmljivo eksplicitnim tretmanom nasilja, te, najbitnije, uz pomoć rediteljskih prosedea koji su produkovali upečatljive vizuelne metafore i odgovarajuću atmosferu, Scarface je snažno determinisao u kojem će se pravcu dalje razvijati podžanr: s jedne strane, tražila se maltene dokumentaristička preciznost u oslikavanju života negativca, a s druge je postojala i neophodnost pojačane stilizacije koja je akcentovala etičku dubioznost usred novog narativa.

Angels with Dirty Faces (Anđeli garavih lica, 1938) - Michael Curtiz

Tokom tridesetih godina, studio Warners je prevashodno bio prepoznatljiv po gangsterskim filmovima koji su - pored prikazivanja nasilja - bili i urađeni sa jasno prisutnom socijalnom agendom. U tom pogledu, ako je MGM bazirao svoju poslovnu i estetsku politiku na koncepciji - najjasnije dakako u insistiranju na mjuziklima - koja je entertejment maltene izjednačavala sa eskapizmom, onda je Warners svoju pažnju bio koncentrisao na realizam (istina, u onoj mjeri u kojem je korespondirao sa senzacionalizmom).

Angels with Dirty Faces spada među posljednje primjere za ovaj studijski stil koji je započeo sa Little Caesar i The Public Enemy a u kojem je gangsterska tematika prožeta određenim moralizatorskim diskursom.

Curtizov film prati dvojicu prijatelja iz djetinjstva, Rockyja (Cagney) i Jerryja (Pat O’Brien), čije se putanje nakon toga razdvajaju: prvi će postati kriminalac, drugi će poći u sveštenike, čime su postavljene ne samo narativne preokupacije, već i etički i ideološki kontekst u kojem će se odvijati radnja koja vodi gangsterovoj osudi na smrtnu kaznu.

Za djecu koju otac Jerry pokušava da izvede na pravi put Rocky je heroj, i Angels With Dirty Faces onda treba da razriješi gangsterovu tragediju kada mu sveštenik traži da - kako bi prestala idolatrizacija - sebe liši i posljednjeg čina ličnog dostojanstva i integriteta, to jest, da se pri pogubljenju ponaša kao kukavica.

The Roaring Twenties (Burne dvadesete, 1939) - Raoul Walsh

Budući da posjeduje kvazi-dokumentaristički okvir, The Roaring Twenties teži da gangsterskom narativu - koji je već do tada bio profilisan, kako kada je u pitanju ikonografija, tako i kada je riječ o fabularnoj organizaciji (tragička shema toka događaja) - prida što snažniji mimetički karakter.

S obzirom na poznatu socijalnu politiku Warnersa, nije nemoguće da je takva intencija prevashodno potekla od studija, a ne od samog Walsha. Otud i prilično detaljna rekonstrukcija povijesnih okolnosti koje su zapravo omogućile pojavu gangstera kao pripovjedne figure: film prvo prati trojicu likova u evropskim rovovima Prvog svjetskog rata, a onda ocrtava sve poteškoće na koje nailaze kada se vrate u Ameriku. The Roaring Twenties ukazuje kako je logična (možda i nezbježna, barem za jedan sloj) bila tranzicija koja je nezaposlene nagnala da izlaz potraže u kriminalu.

Uspon glavnog junaka Eddieja (Cagney) sadrži se u trajektoriji koja ide od kriminalca do kapitaliste, tako da je izuzetno simptomatično da njegovo propadanje - iako je popraćeno standardizovanom ‘transgresivnom’ motivacijom: odabirom pogrešne žene i neplaniranim ubistvom - koincidira sa slomom berze koja je označila početak Velike depresije.

Sa takvom pozadinom, predvidljivo je da Walsh mora pokazati ‘razumijevanje’ za svog protagonistu i obezbjediti mu - kroz njegovo požrtvovanje za druge - na kraju i specifično iskupljenje, baš na stepenicama crkve.

( Aleksandar Bečanović )