Pružena ruka sjeća na zločin
Spomenik pod Veljim brdom podignut je 1961. godine, a djelo Milorada Miša Vukotića posvećeno je rodoljubima koje su Njemci i domaći izdajnici objesili 1943. godine kraj puta Podgorica - Spuž
Pogledajte sunce nad ovim brdom, neka vas svjetlost opominje što je mrak - ispisano je na bočnim stranama spomenika pod Veljim brdom u Podgorici, a koji je podignut u spomen na “obješene jednog decembarskog jutra 1943. godine, od strane njemačkog okupatora i domaćih izdajnika”.
Karakterističnog izgleda, spomenik mnogi zovu “viljuška”, a nalazi se uz sami stari put od Podgorice ka Danilovgradu, koji je nedavno rekonstruisan.
Nekoliko mještana pod Veljim brdom priča da su u decembru 1943. na banderama pored puta obješeni ljudi, koje su Njemci držali zatočene u zatvoru u Podgorici.
“Priča se da su obješeni, kao odmazda zbog akcija partizana”, kazao je jedan od mještana.
Na postamentu spomenika su ispisana imena i prezimena devetorice stradalih - Brković M. Stanko, Đurović I. Milovan, Miličković P. Boško, Miličković R. Stanoje, Perović O. Tomo, Sinanović Ć. Nikola, Šaranović Dimitrije Garo, Šaranović Milosav, Škuletić Niko.
Autor je arhitekta Milorad Mišo Vukotić, a spomenik je otkriven 19. decembra 1961. godine.
Kako je “Vijestima” kazao arhitekta Andrija Markuš, koji je pisac dvije knjige o spomenicima, Vukotić je došao na izuzetnu ideju da na suženom prostoru na neobičan način nađe mjesto za spomenik, a da sve u simbolici objedini.
“Na desnoj strani puta idući prema Spužu, gdje su bile bandere, to jest drveni telefonski stubovi na koje su vješani, gdje nije bilo prostora za spomenik, on je prikupio te bandere na jedno mjesto, a naspram njih, sa druge strane puta izgradio spomenik od armiranog natur-betona. Spomenik je u obliku ruke ispružene ka banderama na drugoj strani - kazujući gdje je izvršeno ubistvo nedužnih ljudi. Na ovaj način vizuelno povezan je prostor bez ometanja ulicom. U simbolici na jednoj strani je novo vrijeme koje se spomenikom odužuje onoj drugoj strani. Duga konzolno postavljena greda u formi ruka daje maksimalnu dinamiku - pokrenutost, snagu i neuništivost”, kazao je Markuš.
On je istakao da je “neobičnost spomenika i u tome što se rijetko gdje kao ovdje kroz tu cjelinu, kroz taj spomenik, odvija frekventan saobraćaj”. “Predstavljanje ispružene ruke zahtijeva stilizaciju, koja je uspješno izvršena sem nešto slabije u završnom dijelu - dijelu šake. Tri ispružena pararalelno i simetručno postavljena prsta nedovoljno predstavljaju šaku, kao ni pravac k drugoj strani ulice”, navodi Markuš.
On je kazao da su u Drugom svjetskom ratu Njemci kao odmazdu za partizanske akcije 1943. godine počinili zločin kraj puta, pogubivši vješanjem taoce iz zatvora u Podgorici.
“Njih su do mjesta egzekucije vozili na otvorenim teretnim kolima. Vješali su ih pored puta o drvene stubove - bandere, koje su služile za PTT- vazdušni vod. Tom prilikom, kako bi kome stavljali omču oko vrata još na kolima, te pritom pokretali kola naprijed da provedu vješanje, a na nekoliko metara dalje počinjali bi na isti način sljedeće vješanje. Njemcima je to bio oblik zastrašivanja, da su pored puta obješeni ljudi, što je bilo bez ikakvog rezultata. Naprotiv, rasla je želja za otporom i borbom”, rekao je Markuš.
Radio i generalne planove za Ulcinj i Budvu
Autor spomenika, arhitekta Milorad Mišo Vukotić (1932-1978) diplomirao je na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 1957.
Kako se navodi u literaturi, posjedovao je čudesnu inspirativnost u svim disciplinama uređenja i izgradnje prostora.
Nakon stručnog usavršavanja u SAD i Londonu, radio je Generalni urbanistički plan Ulcinja 1964. i Budve 1967. godine, a bio je nosilac projekta “Južni Jadran” (1967-1970).
Njegov projekat je zgrada nekadašnjeg SDK u Podgorici, koji je izveden posthumno 1981. godine, a koja je jedno vrijeme predstavljala novi pečat tadašnjeg Titograda.
( Borko Ždero )