Priča o Podgorici: Pet doba grada koji traje

Uvod u priču o Podgorici je uvod o mjestu gdje je grad nastao. Na sjevernom obodu ravnice, u podnožju planina, gdje se spajaju rijeke i trgovački putevi, priču grada su oblikovale kako istorijske prilike, tako i sjeverni vjetar i dah Mediterana koji donosi južina. Podgorica je 1.500 godina bila “mali brat” Skadra, primarnog urbanog jezgra šire oblasti još od vremena Ilira, Rimljana, srednjeg vijeka pa sve do doba Skadarskih paša, sa relativno kratkim prekidom kada je grad Duklja preuzeo taj primat. Međutim, kao nekad Prevalisa, uspostavljanjem Podgorice za glavni grad Crne Gore, grad na ovom mjestu postaje dominanto urbano jezgro, ne samo države, već i šireg regiona.

Priča o Podgorici je priča o ilirskim tumulima i megalitima, rimskom municipijumu, srednjevjekovnim tvrđavama i trgovima, osmanskoj varoši, malom evropskom gradu i komunističkoj obnovi. To je priča o nekoliko razaranja i još više preporoda, ali prije svega o kontinuitetu od više od dva milenijuma.

Tragove prvobitnih ljudskih aktivnosti, na širem području grada, potiču iz perioda od prije nekoliko desetina hiljada godina. Međutim, početke prvobitnog naselja vežemo otprilike za peti vijek prije nove ere. To je period kada je lokalno ilirsko stanovništvo, pod grčkim uticajem koje se širilo s primorja, izgradilo nekoliko utvrđenja u okolini Podgorice, sa prepoznatljivim megalitskim zidinama. Ovo ne znači da ne postoje i starije naseobine, niti da su one isključivo bile vezane za uzvišenja, jer starije grobnice ilirske vlastele nalazimo od Momišića do Gostilja, već da je ovo prvi izrazit vid urbanog naselja koji prepoznajemo.

Početak prvog doba života grada desio se s prelaza prvog na drugi vijek prije nove ere, kada će ove oblasti osvojiti Rimska republika. Osvajanje je najvjerovatnije išlo u fazama, kao i transformacija života. Najbitnija promjena bila je ta što su Rimljani život sa brda spustili u ravnicu i infrastukturno uvezali niz naselja koje su se prostirale od današnjeg Spuža do Vuksanlekića. Naselja i stanice Varis - Sallunto - Halata - Bersumno - Sinna između Anderve (Nikšića) i Skadra bila su okružena mnogobrojnim selima i Vila rustikama (velikim farmama) od Doljana do Komana. Kao administrativni i vjerski centar ove oblasti, u prvom vijeku nove ere Rimljani podižu grad Duklju. Na tri kilomentra od centra današnjeg grada, municipijum Duklja je više od pet vjekova predstavljalo najveće naselje šire oblasti čija je populacija dostizala i 10.000 stanovnika. Na Morači je izgrađen most koji ga je spajao sa Alatom ili Birziminijumom (koji su se nalazili bliže centru današnjeg grada), a na Zeti (Vranjske/Vranjićke njive) brana koja je podigla nivo rijeke za potrebe dovođenja kamena iz Spuža. Voda je stizala cjevovodom iz brda sjeveroistočno od grada, a vremenom grad je opasan i zidinama. Hramove paganskih bogova i terme, kako su vjekovi prolazili, zamijenile su hrišćanske bazilike.

Odumiranje grada Duklje veže se za nestabilnost na širem području, usljed građanskih ratova i varvarskih upada. Ekonomija okolnih oblasti je počela da slabi, trgovačke veze su se prekidale i grad je počeo da gubi svoju ulogu. Jedan od bitnijih događaja, koji je zapečatio sudbinu grada Duklje, je i razorni zemljotres iz 518. godine. Ipak, i pored zastupljenog mišljenja da je to bio kraj grad Duklje, on će nastaviti da životari još nekoliko vjekova sve do ranog srednjeg vijeka.

Drugo, srednjevjekovno doba grada, trajalo je skoro devet vjekova. Period od naseljavanja Slovena u šestom i sedmom vijeku do konačnog Osmanskog osvajanja 1474. godine je najkompleksniji, ali i najslabije poznat, a samim tim podložan i raznim interpretacijama i zabludama.

Nestabilnost pozne antike i ranog srednjeg vijeka dovela je do migracije stanovništva iz ravnice ka brdima, i oživljavanje starih ilirskih i rimskih utvrđenja. U okolini Podgorice imamo nekoliko takvih utvrđenja, i oni su nekoliko vjekova predstavljale jedine ostatke civilizacije u kojima su sačuvani politička uprava i crkvena sjedišta. Isti proces zabilježen je širom nekadašnje provincije Dalmacija i zapravo većina antičkih gradovi koji su u nekoj formi preživjeli do srednjeg vijeka (Zadar, Solin/Split, Dubrovnik, Kotor, Bar) su izbjeglišta (refugi) preživjelog antičkog stanovništva. Međutim, postavlja se pitanje, ako već imamo dokaza da je preživjelo stanovništvo grada Duklje uspjelo da uspostavi ova utvrđenja, zašto nijesu preživjela dalje u srednji vijek, poput primorskih gradova. Postoje indicije velikih razaranja ovih oblasti u devetom i 10. vijeku. Već i prilikom osnivanja same slovenske države Duklje/Zete u 10. i 11. vijeku, mi nemamo konkretne podatke o većem i utvrđenom naselju na mjestu današnje Podgorice. Građanski rat u Duklji, koji je trajao skoro cijeli 12. vijek, i konačno razaranje Duklje/Zete od strane Nemanjića, sigurno nije pomoglo razvoju urbanog naselja. Ono što je bitno jeste da u ovom periodu Podgorica sa okolinom gubi civilizacijsku konekciju sa primorjem (Dalmacijom), čijoj kulturi je pripadala još od predrimskog perioda i započinje svoj autohtoni život.

Iako grad Duklja nije imala svog urbanizovanog nasljednika, to ne znači da su ostala manja rismska naselja (Alata i/ili Birziminijum) nestala. Crkva Svetog Đorđa, izgrađena najvjerovatnije u 10. vijeku, svjedok je kontinuiteta života u ravničarskom dijelu grada. Prema raspoloživom podacima, ali i modelima razvoja srednjevjekovnih naselja, na području današnje Podgorice od 11. do 15. vijeka postojalo je više naselja, koja su se protezala na obje strane rijeke Ribnice. Ovakva situacija može da pruži objašnjenje o uporednom pominjanju naselja Podgorice i Ribnice tokom ovog perioda. Stabilizacijom regionalnih prilika tokom 14. vijeka, sve više se pominje Podgorica i to kao trgovačko središte.

Ono što se sigurno ne pominje jeste Podgorica ili Ribnica kao utvrđen grad, što osporava romantičarske kreacije iz 19. vijeka o kasnijim osmanskim zidinama kao Nemanjinom gradu. Prema jednoj interpretaciji istorijskih izvora, osnivač srednjevjekovne srpske dinastije Stefan Nemanja jeste rođen u Ribnici koja se nalazila na mjestu današnje Podgorice, u vremenu dok mu se otac kao politički izbjeglica bio sklonio u Duklju. Iako nam isti izvori govore i da je Nemanja uzvratio gostoprimstvo tako što je nekoliko decenija kasnije prilikom osvajanja Duklje cijelu zapalio i razorio, mnogo bitnija informacija je ona da je u tom periodu Ribnica i dalje bila katoličko središte. Još jedna bitna epizoda istorije grada iz ovog perioda jeste teorija da je početkom 13. vijeka u Podgorici (ili njenoj okolini) podignut pravoslavni hram i uspostavljena pravoslavna crkvena organizacija.

Cijelu prvu polovinu 15. vijeka obilježili su ratovi između Balšića, Crnojevića, Mlečana, Srpske Despotovine i Osmanlija, koji su razorili ovu oblast. Ako je Podgorica doživjela određeni razvoj i porast populacije u 14. vijeku, pomenuti sukobi su doveli do masovne depopulacije i ponovnog povlačenja stanovništva ka brdima.

Treće doba grada započinje 1474. godine, kada Osmanlije konačno osvajaju Podgoricu. Usljed konstantnih ratova sa Crnom Gorom Crnojevića, na mjestu gdje se Ribnica uliva u Moraču, Osmanlije podižu utvrđenje Depodogen, koje će postati glavno obilježje grada u sljedeća četiri vijeka. Oko utvrđenja niklo je novo naselje koje će vremenom biti opasano spoljnim sistemom bedema.

Podgorica je u prva dva vijeka osmanske vlasti doživjela razvoj kao veći regionalni trgovački centar, istovremeno nalazeći se na važnom trgovačkom putu, ali i kao mjesto trgovinsko-zanatske razmjere plemena u okruženju. Međutim, dalji razvoj Podgorice biće onemogućeno iz više faktora. Prvi je, naravno, blizina neprijateljske (crnogorske) granice i česti nemiri okolnih plemena, dok je drugi nedostatak putne infrasturkture, kao i nemogućnost i manjak volje centralnih osmanskih vlasti da ulažu u razvoj gradova nakon 17. vijeka. Utvrđenja zadržana zbog nemirnog okruženja ograničiće razvoj grada, dok će nepovoljna ekonomska situacija u carstvu i prekidi u razvoju usljed čestih ratova onemogućiti umnožavanje grana privrede i širi ekonomski razvoj. Kraj 18. vijeka predstavlja početak industrijske revolucije u Evropi i nastavak transformacije svih sfera društva u zemljama zahvaćenim tim procesom. Industrijalizacija nikada nije u potpunosti zahvatila Osmansko carstvo, a uticaj bilo kakvog napretka u pograničnim provincijama tek nije bio osjetan.

Podgorica, nakon skoro tri vijeka aktivnog života i razvoja unutar carstva, bila je u potpunosti integrisana i povezana sa okolnim oblastima, ali je njen razvoj bio zaustavljen. Najveće nasljeđe ovog perioda je urbana i kulturna transformacija grada u osmansko-mediteranski stil grada kao i širenje islama među stanovnicima kako grada tako i okolnih oblasti.

Cijeli 18. i prva polovina 19. vijeka prošla je u sukobima i konstantnim pograničnim nemirima osmanskih trupa i stanovništva sa crnogorskim plemenima. Konačno, nakon pobjede Crnogoraca na Fundini 1876. godine i niza drugih sukoba oko grada u Veljem ratu, odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine, Podgorica je ušla u sastav Knjaževine Crne Gore. Crnogorska vojska ušla je u grad 27. januara 1879. godine. Grad je u tom trenutku imao nešto manje od 10.000 stanovnika sve tri vjere. Osim uspostavljanja organa nove vlasti, Knjaževina Crna Gora donijela je i niz mjera o zaštiti islamskog stanovništva, sve u cilju sprječavanja većih migracija. Ipak, tokom sljedećih nekoliko decenija, veliki broj muslimana će se u nekoliko talasa iseliti iz grada i njegove okoline.

Ulaskom Podgorice u sastav Knjaževine Crne Gore započinje četvrto doba grada. Detaljan plan reorganizacije predvidio je širenje grada na desnu obalu Ribnice, ali i Morače, kao i reorganizaciju Stare Varoši. Međutim, kako je došlo do širenja grada samo preko Ribnice, na “livadama”, morfologija grada se promijenila od oslanjanja na osmansko utvrđenja ka širenja na osnovi sjever-jug, između brda Gorica i Ljubović. Primarne funkcije grada su prenešene u novu Mirkovu varoš, prije svega na novi glavni gradski trg. Rešetkasta struktura ulica u novom dijelu grada sa trgom, vidljiva je i danas.

Ulaskom Crne Gore u sastav kraljevine SHS/Jugoslavije struktura grada nije se previše promijenila. Grad je narastao na nekih 25.000 stanovnika do 1941. godine, a to je omogućeno poboljšanjem infrastrukture, kroz uspostavljanje kanalizacije i elektrifikacije 20-ih i 30-ih godina prošlog vijeka.

Najprepoznatljivije nasljeđe ovog perioda bila je izgradnja više monumentalnih zgrada u stilu secesije u jugozapadnom dijelu Nove varoši. Podgorica je, između dva svjetska rata, pored živahnog trgovačkog sloja, dobila i novi građanski sloj, kao i prva značajna sportska udruženja.

Život ove Podgorice nasilno je prekinut tokom Drugog svjetskog rata, kada su je snage Italije i Njemačke (uz pomoć domaćih kolaboranata) prvo bombardovale, pa pretvorile u utvrđen bunker za odbranu od partizanskog djelovanja iz okolnih oblasti. Savezničko bombardovanje koje je uslijedilo sravnilo je grad sa zemljom, a najviše je upravo stradao jugozapadni dio Nove varoši, u kojem su se nalazile najljepše građevine. Grad je oslobođen 19. decembra 1944. godine.

Podgorica je 13. jula 1946. godine dobila novo ime, Titograd, koje će nositi do 1993. godine. Nove komunističke vlasti željele su da kreiraju novi glavi grad. Iz pepela Podgorice nikao je Titograd i započelo je peto doba ovog grada.

Izgradnjom mostova na Morači struktura grada još jednom je promijenjena i umjesto ose sjever-jug, grad je počeo da se širi u pravcu istok-zapad. Nakon izgradnje novih stambenih jedinica za administraciju nove vlasti, i niza objekata institucije nove vlasti, započela je izgradnja blokovskih naselja za radnike industrijskih postrojenja. Nažalost, potreba za brzom obnovom i funkcionalnom infrastrukturnom mrežom, koja je trebala da zadovolji potrebe savremenog grada, nije imala mnogo sluha, ali po nekad ni mogućnosti, da sačuva ono malo što je ostalo od uništene Stare i Mirkove varoši. Sa druge strane, uspostavljen je sistem razvoja funkcionalnog, ali i zelenog Titograda, koji je potrebe građana stavio ispred svega. Grad je od 15.000 stanovnika 1945. godine, koji su preživjeli razaranja, narastao na 35.000 stanovnika 1961. godine i skoro 100.000 stanovnika 1981. godine. Peto doba grada je, iz istorijske perspective, njegov najveći polet i transformacija koju su grad i okolina doživjeli nakon 1945. godine i može se porediti samo sa tranfsormacijom koju su ovim prostorima donijeli Rimljani prije dva milenijuma. Podgorica je grad koji je prošao mnogo faza, svaka različita od druge.

Istorijske prilike su oblikovale i pomjerale grad u toj mjeri da su ga i izmještale iz vjekovnih civilizacijskih okvira. Samim tim, ponekad se čini da mu je prekidan kontinuitet ili mijenjana uloga. Međutim, u jednom ili drugom obliku, grad je uvijek ostao urbano središte od ključne važnosti za sve države od Prevalisa preko Duklje, Zete do Crne Gore. U svom šestom dobu, Podgorica nikada nije imala važniju ulogu, konačno kao središte nezavisne države, u vremenu koje se nikad brže nije mijenjalo. Samim tim, pred sadašnjim i budućim gradskim vlastima je velika istorijska odgovornost da imaju viziju razvoja funkcionalnog, održivog i zelenog grada za sve brojnije generacije Podgoričana.

( Miloš Vukanović )