SVIJET U RIJEČIMA
Betoven u Rusiji: Car ga promovisao, Lenjin volio, Stalin slavio
Rusija je već dva vijeka, bez dana pauze, tvrđava evropskog njegovanja Betovenove muzike. Ta muzika je u Rusiji uvijek bila i politička
Muziku Betovena je teško predstaviti bez njenog ruskog eha. Kompozitor, koji je simpatisao ideje Francuske revolucije - da bi kasnije u muzičkoj kulturi mlade sovjetske države zadobio kultni status - za je života bio velikodušno finansiran od strane ruskih aristokrata.
Jedan od njegovih prvih mecena bio je ruski carski ambasador u Beču, grof Andrej Razumovski (1752-1836), koji je i sam odlično svirao violinu, a za koga je Betoven 1806. napisao tri gudačka kvarteta opus 59, koji su kasnije i nazvani “Razumovski kvarteti”. Muzički materijal ovih kvarteta je takođe ruski: narodna ruska žalopojka “Talan, ti moj talan” se čuje u finalu prvog kvarteta ali obrađena plesno veselo, dok je u drugom Betoven kontrapunktski obradio rusku crkvenu melodiju “Slava”.
A četiri godine ranije, 1802, Betoven je posvetio tri sonate za violinu i klavir op. 30 mladom ruskom caru Aleksandru I, čiji su se obimni reformski planovi veoma svidjeli kompozitoru. Da je car dobro svirao violinu Betovenu je rekao carev ambasador. Poslije pobjede nad Napoleonom, kad su se vladari Evrope sreli na Bečkom kongresu, izgleda da su se sreli i Betoven i car Aleksandar I. Ono što se sigurno zna je da je veoma muzikalna carica Jelisaveta (inače: rođena princeza od Badena) u to vrijeme bila na jednom od izvođenja Betovenove opere “Fidelio” u Beču, te da je potom kompozitoru dala ogromnu sumu novca kao zahvalnicu što je njenom mužu posvetio one tri sonate. Betoven je bio dovoljno vispren da i carici odmah posveti jednu kompoziciju: Polonezu za klavir C-dur op. 89, što se njoj veoma dopalo pa je još jednom duboko posegla u novčanik. A što se tiče same forme: izgleda da je poloneza bila reminiscencija na upravo obavljeno komadanje Poljske.
Treći važni Betovenov ruski finansijer je bio knjaz Nikolaj Golicin (1794-1866), sa kojim se nikad nije lično upoznao, ali koji ga je jednim pismom iz 1822. inspirisao da poslije trinaest godina pauze opet komponuje gudačke kvartete. Po narudžbini knjaza Golicina su tako nastali kasniji kvarteti op. 127, op.132 i op. 130. Knjaz Golicin se divio Betovenovoj filozofskoj dubini i shvatao koliko je kompozitor, koji je za puno svojih savremenika bio prosto samo “ludak”, nalazio ispred svog vremena. U muzičkim salonima onog vremena knjaz je propagirao Betovenovu muziku i aranžirao je puno njegovih djela za gudački kvartet. U St. Petersburgu je 1824. organizovao svjetsku premijeru “Misse Solemnis”, koja je bila jedino integralno izvođenje ovog Betovenovog djela za njegova života, a istovremeno data i kao koncertntna katolička misa.
No, istovremenost je bila malo šira: to je bio i javni akt knjaževe personalne volje. Golicin se veoma dugo bavio sličnostima između zapadne i istočne crkve koje bi mogle da vode ka njihovom ujedinjenju. Preko tri decenije kasnije, 1858, objavio je na ovu temu i vrlo iscrpnu studiju, štampanu u Berlinu na ruskom, anonimno. Ali Golicin je vrlo brzo identifikovan kao autor i stavljen pod epitimiju. Morao je da objavi javno pokajanje, a poprilično puno vremena je proveo i u kućnom pritvoru na svom imanju.
Betovenovu posthumnu slavu je širio već odmah poslije kompozitorove smrti i knjaz Vladimir Odojevski (1803-1869), koji je bio tada cijenjeni literata i muzikolog, pri tome i sam kompozitor. Knjaz je obožavao Betovena i savršeno poznavao njegovo stvaralaštvo. Ali, kao pravi romantičar, Betovenovu - posebno kasnu - muziku subjektivno je tumačio kao tragičarsko djelo jednog neshvaćenog genija, koji je zbog posljedica gluvoće i društvenog odbacivanja na kraju i poludio. U svojoj noveli “Posljednji kvartet” knjaz Odojevski opisuje kako muzički diletanti neposredno pred Betovenovu smrt izvode upravo objavljeno posljednje djelo i kako se skandalizuju zbog “kontrapunkta na nivou osnovne škole i pogrešnih efekata” ostarjelog majstora.
Betovenova muzika kao konkretna politika
Poslije Oktobarske revolucije, za revolucionarnu Rusiju Betovenova muzika postala konkretna politika. Prvi sovjetski narodni komesar prosvećenja Anatolij Lunačarski (1875-1933) proglasio je Betovenovo djelo proglasio za klasično, primjereno i “privremenu zamjenu za socijalistička majstorska djela koja još nisu napisana”. Komesar Lunačarski je smatrao da su ruske revolucionarne vođe takođe “klasici”, nastavljači Francuske revolucije, koji su osvajanjem vlasti započeli jednu novu eru u istoriji čovječanstva.
Za boljševike na vlasti Betovenova muzika je istovremeno najdublje individualna ali isto toliko i socijalna, te izražava tešku patnju i udarce sudbine u bitisanju, muku potlačenih radničkih masa, ali u paraleli i veliku nježnost te dječju, narodnu veselost. Pri svemu tome, po mišljenju sovjetskih marksista, Betovenova muzika stremi ka sreći i u svakom momentu ostaje borbena, zbog čega joj komesar Lunačarski atestira “optimističku tragiku”.
Prije sto godina ta generacija obrazovanih boljševika živjela je u nadi da će doživjeti Svjetsku revoluciju. Kad je 1920, usred grozota građanskog rata, u moskovskom Boljšom teatru nekadašnji aristokratski foaje preimenovan u Betovenovu koncertnu salu - uz izvođenje njegovih simfonija 5 i 7- Lunačarski je proleterskoj publici objasnio da joj slijedi slušanje teške muzike, ali da će joj se ta muka isplatiti. Pa je sve još začinio citatom vođe Lenjina, koji je o svojoj omiljenoj klavirskoj sonati, Betovenovoj “Appassionati” op. 57, rekao da ga ta muzika čini “ponosnim na čovječanstvo”. Ono što Lunačarski nije citirao je nastavak te rečenice, koja u tipično Lenjinovom stilu glasi da Betovenova muzika može da zavede da ljude pomilujete po glavi iako je neophodno da im je odsječete.
Kad je krajem dvadesetih godina postalo jasno da tada od Svjetske revolucije neće biti ništa, korišćenje Betovena u ideološke svrhe bilo je privremeno zaustavljeno, jer je po mišljenju boljševika taj kompozitor odjednom bio isuviše blizak idejama internacionalizma i bratimljenja naroda. Partijski ideolozi su počeli da sumnjaju da posebno kasno Betovenovo djelo može biti shvaćeno od širokih narodnih masa.
Ali taj period sumnjičenja je veoma kratko trajao. Već na proslavi prve godišnjice oktobarskog prevrata svečano je pjevana Betovenova “Oda radosti” iz finala 9. simfonije: današnja himna EU. Isto se ponovilo i na proslavi ratifikacije Stalinovog ustava 1936. Tako je Betoven postao zvanični simbol i sovjetske umjetnosti i sovjetskog državnog poretka.
Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ)
Prevod: Mirko Vuletić
( Kerstin Holm )