Esencijalni jakuza filmovi: Tarantinovi nedostižni uzori
Pisac i filmski kritičar Aleksandar Bečanović odabrao je najbolje filmove kultnog žanra
Karakkaze yaro (Strah od smrti, 1960) - Masumura Yasuzo
Kada se Karakkaze yaro pojavio u japanskim bioskopima, tadašnji glavni kritičar i promoter novovalnog preokreta, Oshima Nagisa - smatrajući da je talentovani režiser popustio pod pritiskom industrije i harizmatičnog i prepotentnog autora - napao je film uz tvrdnju da je Masumura bio tek saučesnik u elaboraciji Mishiminih mačo pretenzija (koje će, naravno, eskalirati deset godina kasnije u neuspješnom i nepromišljenom pokušaju državnog udara).
Na površini, očigledno je što je motivisalo Oshimino žustro distanciranje: Karakkaze yaro je ‘tek’ još jedan u nizu jakuza filmova, žanra koji u japanskoj kinematografiji, baveći se lokalnom verzijom gangstera i nasilnih gengova, po inerciji potpada pod eksploataciju.
No, to ne znači da nije došlo do Masumurine izuzetno zanimljive i plodotvorne intervencije u navodno niskožanrovskom okviru: iako je Takeo, lik koga tumači najveći japanski pisac u drugoj polovini XX vijeka u svom prvom glumačkom nastupu na filmu, zbilja tipiziran (od violentnog ponašanja do odjeće koju nosi), režiserov fokus je skoro neprimjetno, ali uvijek konzistentno pomjeren ka Yoshie (velika Wakao Ayako), što će uvesti neočekivanu emocionalnu komponentu u Karakkaze yaro i akcentovati neortodoksne repere u dramskoj strukturi, sa krajnjom konsekvencom u redefinisanju generičkog materijala. Naime, krucijalna Masumurina trajektorija je u postepenoj Takeovoj preobrazbi zbog njegove veze sa Yoshie: sentimentalna dimenzija filma se ne sastoji u romantizovanju gangsterskih ‘ideala’, već u njihovom napuštanju zarad tradicionalno prezentovane heroine.
Buta to gunkan (Svinje i ratni brodovi, 1961) - Imamura Shohei
Ima nešto programsko u Imamurinoj političkoj postavci: na početku Buta to gunkan ulice su ispunjene američkim vojnicima, na kraju odbjeglim svinjama. Ali, režiser ovdje ne teži vulgarnom identifikovanju ili nategnutom indikativnom paralelizmu, već prije hoće da naglasi okruženje - sa pripadajućom simbolikom - koja opterećuje moderno japansko društvo, naročito u njegovom siromašnom i autsajderskom dijelu.
Poslijeratni ambijent crne berze, prostitucije i korupcije, u kojem jakuze preuzimaju kontrolu, za Imamuru je kontekst od ogromne sociološke važnosti, što generičke gangstere - kako one koji to već jesu, tako i one koji bi to da postanu, eda bi se ‘uklopili’ u postojeću klimu - pretvara prevashodno u simptomatične figure jednog šireg socijalnog rasapa. Buta to gunkan je pokazao put kako gangster, zadržavajući se u prostoru ‘prljave’ empirije i mimeze, postaje dubiozni junak koji nadmašuje strogo žanrovsku konotaciju. Ipak, Buta to gunkan bi bio pretenciozna ’društvena’ studija a Imamura tek nadobudni autor koji olako provocira neuralgične tačke, da film nije istovremeno obilježen vitalnom energijom i humorom, što režiserovom bijesu i urgentnoj potrebi za deskripcijom onog ’niskog’ kod čovjeka pridaje analitički karakter.
Kawaita hana (Blijedi cvijet, 1964) - Shinoda Masahiro
Dok se ređaju užurbane slike tokijske svakodnevice čujemo unutrašnji monolog jakuze (Ikebe Ryo) koji nema ništa toga lijepog da kaže ni o ljudima ni o svijetu. Shinoda nam predstavlja gangstera kao egzistencijalnog heroja, dovoljno promućurnog da shvata sve ono što ga okružuje i dovoljno ’tragičkog’ da iz svega toga ne može proći neokrznut.
Glavni junak je tek izašao iz zatvora i slučajno, na jednom tajnom kockarskom sastanku, upoznaje djevojku (Kaga Mariko) koja kompulzivno i bez odmaka prilazi igri: dok će na Zapadu etička dvosmislenost figure gangstera biti elaborirana unutar strogog unutrašnjeg kodeksa kriminalne organizacije, dotle Shinoda u Kawaita hana ritualizovano ovaploćenje prestupništva pronalazi u kockarskoj ’proceduri’.
U takvoj deskripciji kocka kojoj se, u većoj ili manjoj mjeri, prepuštaju junaci filma jeste dobro odmjerena metafora koja reflektuje i spoljašnju i unutrašnju degradaciju vrijednosti.
Dosljednost režiserovog ceremonijalnog oslikavanja naglašava logiku koja je na djelu: s jedne strane, Kawaita hana se pretvara postepeno u ljubavni film, no s druge, on vrhuni u detaljnom prikazu ubistva koje jakuza mora da izvrši po naređenju šefa, dok svemu tome prisustvuje i djevojka koja treba da osjeti ’uzbuđenje’ veće i od onoga koje joj može ponuditi droga.
Tokyo nagaremono (Tokijski lutalica, 1966) - Suzuki Seijun
U završetku njegovog izuzetnog gangsterskog ostvarenja, Irezumi ichidai (Jedna generacija tatua, 1965), Suzuki je prekrasne prizore obračuna i osvete destilovao do lirike: te scene i danas stoje kao nedostižni Tarantinov uzor za Kill Bill. Ipak, autorovo ultimativno cool ostvarenje je Tokyo nagaremono, gdje je Suzuki transformisao jakuza orijentire u apstraktnu kinematografiju u kojoj su presudni dizajn, kompozicija kadra, raspored boja, brehtijanska upotreba songova.
Metafizika žanra za režisera se ‘svela’ na pop-art glorifikaciju, što će reći da su likovi izgubili svoju dubinu, a dobili na harizmatičnosti i privlačnosti, dok je generička mitologija, nekad moguće dostojanstveno središte egzistencijalne drame, postala puka ‘površina’, ali zauzvrat - izuzetno lijepa.
U okviru u kojem je radio Suzuki uvijek je bila potrebna određena količina mimetičke energije da bi se filmovi učinili uvjerljivim, čak i katarzičnim: ipak, u Tokyo nagaremono realizam nestaje u potpunoj pažnji koja je posvećena žanrovskim toposima, fragmentima mita, prije svega, samim znakovima koji možda i nemaju što da konotiraju, ali su i dalje esencijalno filmični, to jest samodovoljno ekspresivni.
Označeno polako odumire, ali su zato označitelji i više nego živahni: Suzuki je dosljedni postmodernista.
Yakuza keibatsu-shi: Rinchi - shikei! (Jakuza kažnjavanje: Zakon linča!, 1969) - Ishi Teruo
Sedmi dio Ishijevog mahnitog ero-guro ciklusa pod nadasve poetskim naslovom Užici mučenja, u skladu sa promjenom ’žanrovskog’ okvira, ekscesivno nasilje usmjerava sa žena na muškarce, kao da je režiser htio da kaže da su njegove metode torture politički ’korektne’, budući da se uspostavio kakav takav rodni balans u ovom groteskno violentnom serijalu koji danas zasluženo uživa kultni status.
Koristeći prigodni format omnibusa, Ishi egzaltirano uspijeva da kataloški detaljno predstavi u Yakuza keibatsu-shi: Rinchi - shikei! čitav krvavi dijapazon strašnih mučenja i kažnjavanja koje su jakuze koristile u međusobnim razračunavanjima.
Istorijski vrijedan dokument? Realističko svjedočenje sa edukacionom svrhom? Kulturološka studija? Sadistički trans? Besramna eksploatacija? Perverzna orgija besmislenog nasilja? Dementna zabava? You name it...
( Aleksandar Bečanović )