Evropa je danas tvrđava

“Geofilozofija Mediterana” knjiga italijanske profesorice Katerine Resta bavi se Mediteranom i njegovom ulogom kroz vjekove. Esejima prikupljenim u ovoj knjizi autorka želi da oslika određenu geofilozofiju Mediterana, i ponudi izvjesno filozofsko promišljanje koje će biti u stanju da, polazeći od geografske datosti, uhvati geosimboličke i geoistorijske aspekte ovoga mora koje ima ogroman značaj za istoriju Evrope i čitavog Zapada. Resta preispituje i svoje i sveukupne korijene kulture, promišljajući ih kroz misli filozofskih i geopoetskih magova nauke i putopisa (od Ničea, Deride... do Brodela i Matvejevića). Tako plovi od univerzalnog do lokalnog, od svijeta ka Mediteranu, pa uronivši u Italiju, okružuje Siciliju da bi se skrasila u rodnoj Mesini. “Geofilozofiju Mediterana” objavila je Geopoetika u prevodu Anđele Arsić Milivojević.

Katerina Resta (1957) predaje teoretsku filozofiju i filozofiju dvadesetog vijeka na Univerzitetu u Mesini. U njena najnovija izdanja spadaju: “Događaj drugog, Etika i politika kod Žaka Deride”, “Strano. Neprijateljstvo i gostoprimstvo u filozofiji dvadesetog vijeka”, “Svjetska država ili Nomos zemlje. Karl Šmit između univerzuma i pluriverzuma”, “Razgovor o Geofilozofiji”.

Kako su nastajali eseji iz knjige Geofilozofija Mediterana?

- Eseji prikupljeni u “Geofilozofiji Mediterana” obuhvataju period od oko deset godina, pisani su između 2001. i 2011. godine. Njihov aranžman u knjizi prati hronološki poredak, koji takođe odgovara određenom razvoju razmišljanja, uz jedini izuzetak, posljednjeg eseja koji je, zapravo, bio prvi koji sam napisala. Njegovo mjesto na kraju knjige ima posebno značenje za mene: posebno što je u vezi sa Mesinom, mediteranskim gradom u kojem sam rođena i gdje trenutno živim i radim, pa mi se činilo prikladnije da ga stavim na kraj tog širokog puta kojim sam pokušala da prođem kroz eseje koji su mu prethodili. Kako sankcionisati slijetanje sa dugog putovanja koje me je vratilo na polaznu tačku, luku iz koje sam odlučila da plovim, nakon perioda studija, sa idejom da ne želim da se vratim. Kao što objašnjavam u Uvodu, potrebno je nekoliko godina geografske i mentalne distance da bih mogla ponovo otkriti i cijeniti moje davno zaboravljene i u prošlosti ostavljene mediteranske korijene. Ova knjiga za mene je predstavljala način da ih oporavim i pretvorim svoj egzodus u nostos, ne zaboravljajući da svaki povratak “kući” ne može da izbriše “ne-dom”, iskustvo stranca koje sam doživjela. Zakon mora ne dozvoljava fiksiranje korijenja, već samo nesigurno sidrenje. Pripadnost - mjestu, jeziku, kulturi itd. - uvijek sadrži u sebi neophodan pokret dislokacije, nepripadanja. U suprotnom uvijek postoji rizik od upadanja u opasno zatvaranje identiteta, čije imunološke implikacije dovode do poricanja (što rezultira isključivanjem, a ponekad čak i uništavanjem) drugog, kao različitog, drugačijeg, stranca.

Kažete da je Hegel podsećao da je za Evropu bitan njen odnos sa morem?

- U “Predavanjima o filozofiji istorije” Hegel prepoznaje Mediteran kao “osu istorije svijeta”. On ne samo da smatra da je kolijevka Evrope, već i centar gravitacije te civilizacije koja u njegovim očima predstavlja najveći trenutak razvijanja ljudskog duha. U svojoj zanimljivoj geofilozofskoj perspektivi, pod snažnim uticajem geografa Karla Ritera, Mediteran povezuje tri velika kontinentalna bloka koja čine Stari svijet: Evropa, Azija i Afrika. Opet ovim morem putuju, susreću se i sukobljavaju tri religije i na njegovim obalama u Grčkoj se rodio taj oblik razmišljanja koji se zove “filozofija”, čiji će model racionalnosti biti nametnut, širom Evrope i ostatku svijeta. Nema sumnje da je evropska istorija našla svoj centar gravitacije posebno na Mediteranu i mogućnost konstantnog dijaloga sa drugim civilizacijama, od kojih je falsifikovala svoj pluralni identitet i njen dragocjeni stav prema samokritici.

Da li Evropa pripada Atlantiku ili Mediteranu?

- Možda je najdublji razlog za trenutnu evropsku krizu povezan sa gubitkom sjećanja na njenu istoriju i njeno mediteransko porijeklo. Pad Berlinskog zida 1989. godine je dozvolio Evropi da obnovi niti svoje prošlosti, kulturnog i teritorijalnog jedinstva, prekinute stogodišnjim nacionalističkim ratovima i podjelom svijeta koji ju je podijelio na dva suprotna bloka, međutim, brz proces evropskog ujedinjenja do sada je bio ograničen na čisto monetarni aspekt. Produžena ekonomska kriza, u kombinaciji sa impresivnim migracionim tokovima, istakla je unutrašnju slabost ove konstrukcije. Nemogućnost da se prevede u politički smisao, ovaj proces, umjesto da počne od mora, Mediterana, iz kojeg Evropa crpi porijeklo, čini se da prati poziv koji dolazi sa Atlantika, sa ovog okeanskog prostora bez limita i bez granica, koji geofilozofski odgovara neoliberalnoj logici globalnog tržišta bez pravila, gdje prevladavaju samo interesi sve više de-teritorijalizovanog, ciničnog i nemilosrdnog kapitalizma, što je znatno povećalo nejednakost i jaz između bogatih i siromašnih, čak i u Evropi.

Mogu li Evropljani da budu ponovo Mediteranci i pronađu novu mjeru između kopna i mora?

- Samo pronalaženjem svog gravitacionog centra na Mediteranu, to more konstantno ograničeno zemljama koje ga zanemaruju, Evropa bi mogla pronaći sebe i one vrijednosti koje je, na primjer, razlikuju od drugih na Zapadu, kao što je Amerika. Prije svega mislim na ideju “opšteg dobra”, socijalne politike i redistribucije bogatstva, zaštite životne sredine, očuvanja, prenosa i valorizacije jedinstvenog kulturnog nasljeđa u svijetu, principa državljanstva, nasljeđa latinskog jezika i gostoprimstva prema strancu, koje se pojavljuje na svakoj stranici Biblije. Jedino ako bude u mogućnosti da se ponovo prevede politički, čak i u novim oblicima, ove vrijednosti koje čine njen genetski kod, Evropa će moći pronaći solidnu osnovu svog jedinstva, koje se ne mogu ograničiti na monetarnu i ekonomsku uniju ili zajedničko poštovanje birokratskih propisa.

Šta današnjim Evropljanima znači Mediteran?

- Danas, za Evropljane, Mediteran je samo jedna granica za čuvanje i ojačanje odbrane protiv invazija novih varvarskih hordi. Od mora trgovine, mnogih jezika i prevođenja, Mediteran, za sve veći broj Evropljana, trebalo bi da sve pretvori u neprohodan zid, podignut da štiti Evropu koja namjerava da postane neosvojiva tvrđava za strance kojima se osjeća opkoljenom. Ksenofobija više nije povlastica ekstremno desničarskih stranaka, koje bujaju podstičući strah od stranca. Željeći da postignu konsenzus stanovništva koje je sve više uznemireno prijetnjama bezbjednosti i osiromašeno ekonomskom krizom, politiku bezbjednosti i odbacivanja, sa različitim nijansama, danas dijele sve evropske vlade.

Kažete da je Evropa na kraju, da postoji mnogo naznaka na osnovu kojih bismo mogli da razmišljamo o kraju Evrope. Možete li to pojasniti?

- Na osnovu slike koju sam ve navela o Evropi, ja vjerujem da će se jasno pojaviti razlozi za njenu sadašnju krizu, koja bi mogla biti nepovratna. U današnjem globalnom svijetu kao što je naš, u kojem se nove sile poput Kine takmiče sa Sjedinjenim Državama zbog liderstva, ne samo ekonomskog, mali rt Azije koji mi zovemo “Evropa” sve više pokreće rizik od marginalnosti i beznačajnosti. Sve više je Evropa predodređena da pada, ako proces ujedinjenja ne nađe institucionalne oblike jedinstvene politike i ostaće u stanju paralize u kojoj se nalazi danas. Čak imam utisak da pravimo mnogo koraka unazad: činjenica da čak u Italiji - zemlji koja je uvijek bila ubjedljivo proevropska- raste među stanovništvom nezadovoljstvo Evropom u praktično svim političkim strankama, iako sa drugačijim naglaskom, kritični prema kompanijama, uvijek demokratičniji i reprezentativni, sve više taoci birokrata i lobista, sve su manje u stanju da osluškuju potrebe svojih građana. Suočena sa izazovima ekonomske krize i uticajem procesa migracije, Evropa nosi rizik od dezintegracije. Ipak, u njemu bi imali resurse da bi mogli dati odgovarajuće odgovore i ponovo otkriti osećaj njenog jedinstva. Samo ako ih brzo pronađe može li možda pobjeći od smrtnog pada koji je čeka. Pad koji nije toliko ekonomski aspekt, već prije svega izdaja tih vrijednosti koje su hiljadama godina bile u stanju da budu kolijevka, čuvar i svetionik. Bio bi nevjerovatan gubitak za cio svijet ako bi homo europaeus nestao.

Evropa nikada nije imala geografske granice, jezik i kulturu. Uvijek je bila jedna i mnoge Evrope. Kako biste vi defnisali današnju Evropu?

- Danas, kao što sam rekla, Evropa je tvrđava. Prazna tvrđava, jer ne samo da ne zna ko je, već se i ne sjeća ko je bila, i iz tog razloga, manje uspijeva da zamisli šta bi ona željela da postane. Utvrđena u svom zaklonu, Evropa opsesivno čuva svoje granice, izgleda da je njena jedina politička preokupacija iscrpljena na sve više militarizovanom nivou sigurnosti i kontrole. Od svojih mnogih jezika i kultura, sada je samo ovaj jedan jezik sa kojim razgovara jednoglasno. Više nema potrebe za prevođenjem, za napor koji je uvijek potreban da razumiju jedni druge bez brisanja razlika. Pronalaženje njenog jedinstva i njenog običnog idioma koji su manje ili više kompaktni na ovom prednjem dijelu bezbjednosnog zatvaranja je alarmantan i veoma rizičan, kao i sramotan. To je izdaja sebe.

Mesina, grad koji se nije oporavio

Vi ste iz Mesine. Kako posmatrate vaš grad u mediteranskom kontekstu?

- Moj grad je tokom vremena prošao kroz dubok pad. Već mnogo vjekova njegova luka je izgubila središnjost na Mediteranu koju je imala kada su 1571. tu ostali brodovi Svete lige, prije nego što su otplovili u bitku kod Lepanta. Došavši do trenutka njegovog najvećeg sjaja u sedamnaestom stoljeću, razorni zemljotres 1783. označio je njegov nepovratan pad, a još katastrofalniji iz 1908. definitivno je proglasio njegovu smrt. Sravnjen sa zemljom, grad se više nije mogao oporaviti. On je izgubio kontakt sa svojim istorijskom memorijom, zbog tih traumatskih prekida i, još više, zbog političke klase koja je dala prednost zaboravu, saučesnik beskrupuloznih građevinskih spekulacija ga je od sredine prošlog stoljeća trajno uništio, novi grad je ne-mjesto u kojem je “živjeti” nemoguće. Ako sam se vratila, bez obzira na sve, to je samo zato što sam odlučila da živim u onome što bi pisac Italo Kalvino nazvao moj “nevidljivi” grad, mjesto gdje čuvam uspomenu na moje djetinjstvo, neponovljive trenutke koji se odnose na moje prošlo postojanje. Oni su na ulicama i trgovima tog vremena, ne još pod opsadom buke automobila...

Evociram posljednja kupanja u septembru, najljepša, oslabljeno nasilje ljetnje topline. I najdirljivije, prije prisilnog povratka u školsko zarobljeništvo.

( Vujica Ognjenović )