Put otrova od Crne Gore do Ukrajine

Skoro 4.000 tone opasnog grita iz Crne Gore više od godinu dana nalazi se u ukrajinskoj luci Herson, nakon što je lokalna policija otvorila istragu o tome kako je francuska kompanija “Valgo” krajem 2019. godine taj toksični otpad dopremila iz Bijele.

“Valgo” je angažovan na projektu remedijacije tla bivšeg Brodogradilišta Bijela, finansiranog iz kredita Svjetske banke.

Krajem novembra 2019. godine iz Bijele je ka Ukrajini isplovio brod „FL Lidya“, noseći grit u količini od skoro 4.000 tona, za koji je “Valgo” od Agencije za zaštitu prirode i životne sredine Crne Gore prethodno pribavio dozvolu za izvoz takozvanog „neopasnog kontaminiranog grita“.

Prihvat grita iz Crne Gore obavila je lokalna kompanija firma “Arka” sa kojom je “Valgo” zaključio poseban ugovor, a koja je sada pod istragom ukrajinske policije zbog sumnje da je u procesu pribavljanja dozvola predala falsifikovana dokumenta i time prekršila bezbjednosne ekološke procedure u Ukrajini. Naime, rezultati ukrajinske laboratorije su pokazali da je grit iz Crne Gore koji je zaplijenjen u luci Herson izuzetno otrovan, kao i da ima “izražen mutageni i kancerogeni efekat”.

Podaci do kojih je došao Istraživački centar MANS-a pokazuju da je kompanija “Valgo”, u procesu dobijanja izvozne dozvole od crnogorske Agencije za zaštitu prirode i životne sredine na uvid dostavila nalaz Centra za ekotoksikološka ispitivanja (CETI), u kome se navodi da grit zapravo potiče iz kompleksa Porto Montenegro u Tivtu, kao i da se radi o neopasnoj vrsti otpada, koji je po svojim karakteristikama drugačiji od toksičnog grita iz Bijele.

Dokument ukrajinske laboratorije, koji je MANS pribavio u saradnji sa kolegama iz OCCRP-a, proslijeđen je CETI-ju uz molbu da protumače razliku između crnogorskog i ukrajinskog nalaza, kao i da pruže objašnjenje kako je moguće da je u Crnoj Gori grit proglašen za neopasan, a u Ukrajini za opasan.

“Ono što nas navodi na zaključak da se radi o potpuno različitim uzorcima jeste rezultat sadržaja naftnih ugljovodonika (TPH). Naime, kao što je poznato, ni u jednom analiziranom uzorku otpadnog grita koji je CETI uzorkovao na lokalitetima Bijela i Porto Montenegro nije utvrđen tako visok sadržaj TPH. Naime, sadržaj TPH u gritu nije prelazio 0,5% iako je upravo na osnovu utvrđenog sadržaja TPH veliki dio otpadnog grita iz Brodogradilišta Bijela (uzorkovan 2015. godine) i otpadnog grita iz Porto Montenegra (uzorkovan 2009. godine) okarakterisan kao opasan otpad. Visok sadržaj TPH (preko 1%) utvrđen je u uzorcima zemljišta sa lokaliteta Bijela u periodu 2015 - 2016. godina”, navodi Danijela Šuković, direktor Sektora za laboratorijsku dijagnostiku i zaštitu od zračenja u CETI-ju.

U CETI-ju napominju i to da su predstavnici francuske kompanije lično uzorkovali analizirani grit i naveli da potiče sa lokacije Porto Montenegro, za šta se ne može tvrditi da je urađeno prema adekvatnoj proceduri.

Iz kompanije “Adriatic Marinas”, koja upravlja luksuznim kompleksom u Tivtu, navode da je grit sa njihove lokacije odvožen na osnovu zasebnog dogovora između kompanija “Adriatic Marinas” i “Valgo Montenegro”, ćerke kompanije kompanije “Valgo” u Crnoj Gori.

Grit iz Tivta prebačen je u Bijelu na proljeće 2019. godine.

“Materijal je tamo privremeno skladišten na potpuno odvojenoj i natkrivenoj parceli, do trenutka transporta od strane kompanije ‘Valgo’ morskim putem, zajedno sa drugim otpadom sa prostora Brodogradilišta Bijela, na odgovarajuću krajnju destinaciju, odnosno licenciranu deponiju”, naveli su iz kompanije “Adriatic Marinas”.

Sa druge strane, ni nakon više upita Istraživačkog centra NVO MANS i Regionalne mreže za istraživanje organizovanog kriminala i korupcije (OCCRP), iz kompanije “Valgo” nisu pružili odgovore u vezi sa time kako je toksični otpad iz Crne Gore dospio u Ukrajinu.

U Agenciji za zaštitu životne sredine koja je izdala dozvolu za izvoz grita za koji se ispostavilo da je toksičan, za MANS su rekli da znaju za istragu u Ukrajini, te da su poštovali međunarodna dokumenta kojima je regulisana ova oblast:”Ugovor između ‘Valgo Montenegro’ i ‘VK Firma Arka’, je sastavni dio obavještenja za izvoz neopasnog otpada u skladu sa Zakonom o potvrđivanju Bazelske konvencije o kontroli prekograničnog kretanja opasnih otpada i njihovom odlaganju koje je dostavilo preduzeće ‘Valgo Montenegro’. U skladu sa navedenim zakonom Agencija je proslijedila obavještenje nadležnom organu Ukrajine”.

Iz Ministarstva ekologije, prostornog planiranja i urbanizma (bivše Ministarstvo održivog razvoja i turizma - MORT), odgovaraju da su upoznati sa aktuelnom istragom u Ukrajini, kao i da imaju komunikaciju sa ukrajinskim Ministarstvom energetike i zaštite životne sredine.

“Zbog nemogućnosti trajnog rješavanja ovog otpada u Crnoj Gori pristupilo se izvozu, pa je sasvim jasno da povrat otpada u Crnu Goru nije najpovoljnije rješenje, uz napomenu da i nakon eventualnog povrata otpada, izvoznik iz Crne Gore ima obavezu da nađe drugu destinaciju. Crna Gora će iskoristiti sve zakonske mehanizme da teret troškova eventualnog povrata bude na izvozniku iz Crne Gore”, kazali su iz tog resora.

Do tada, grit za koji i dalje ostaje nejasno da li je potekao isključivo iz Tivta ili je pomiješan sa gritom iz Bijele i tako izvezen, ostaje “zarobljen” u ukrajinskoj luci, dok se Crna Gora suočava sa velikim međunarodnim ekološkim skandalom.

Kredit od Svjetske banke za sanaciju kontaminirane zemlje u Bijeloj

Francuska kompanija “Valgo” unajmljena je na međunarodnom tenderu od strane Agencije za zaštitu prirode i životne sredine Crne Gore da područje bivšeg Brodogradilišta Bijela rehabilituje i očisti od visokotoksičnog grita, kontaminirane zemlje i ulja, zbog čega je ta lokacija u Bijeloj godinama označavana kao ekološka “crna tačka”. Crna Gora je za rješavanje tog i još tri slična problema na svojoj teritoriji uzela kredit od Svjetske banke od oko 50 miliona eura.

“Valgo” je prethodno grit izvozio u Španiju, u provinciju Huelva, sve do septembra 2019. godine kada su španske regionalne vlasti odbile da izdaju dodatne dozvole za uvoz grita, sve zbog navodnog “nedostatka kapaciteta” deponije na kojoj je do tada grit iz Bijele tretiran.

Rok za završetak projekta remedijacije tla bivšeg Brodogradilišta Bijela bio je jun 2020. godine, ali je produžen do juna 2021. godine.

Vlada Crne Gore je u novembru 2018. godine područje brodogradilišne luke u Bijeloj dala na koncesiju konzorcijumu koji čine firme “Adriatic Marinas”, vlasniku kompleksa “Porto Montenegro” i “B.V. Holding Maatschappij Damen” iz Holandije.

Ipak, holandska firma “Damen” je prethodne jeseni napustila ovaj posao, a Vlada Crne Gore u prethodnom mandatu, na čelu sa premijerom Duškom Markovićem, odobrila je da udio holandske firme u koncesionom aranžmanu preuzme kompanija “Dry Docks World – Dubai LLC” (DDW), što je rezultiralo potpisivanjem aneksa ugovora u novembru 2020. godine. Koncesija je data na period od 30 godina, a koncesionari neće preuzimati područje sve dok isto ne bude u potpunosti očišćeno od grita i drugih supstanci, što je obaveza crnogorskih vlasti na šta se troši veći dio kredita Svjetske banke.

Iz Agencije za zaštitu prirode i životne sredine, kojom rukovodi Nikola Medenica (Socijaldemokrate Crne Gore), navedeno je da nisu mišljenja da je problem u Ukrajini izazvao i kašnjenje projekta u Bijeloj:

“Međutim, ukoliko se utvrdi odgovornost kompanije ‘Valgo SA’ u predmetnom sporu, to može ne samo nositi izvjesni reputacioni rizik po ovu kompaniju, već se i negativno odraziti na implementaciju projekta Upravljanje i čišćenje industrijskog otpada (IWMCP) u Crnoj Gori”.

“Adriatic Marinas” više puta kažnjavan zbog kašnjenja sanacije grita u Porto Montenegru

Grit u kompleksu “Porto Montenegro” nastao je za vrijeme bivšeg Mornaričko-tehničkog remontnog zavoda “Sava Kovačević”, poznatog i pod imenom “Arsenal Tivat”, a kompanija “Adriatic Marinas”, koja gazduje luksuznim kompleksom, od 2010. godine više puta je probila rok za uklanjanje grita, zbog čega ih je i kažnjavala Ekološka inspekcija.

Elaborat procjene uticaja na životnu sredinu izrađen za potrebe prostora kompleksa “Porto Montenegro” iz 2010. godine predviđao je da “Adriatic Marinas” ukloni sve privremeno skladištene količine otpadnog grita i kontaminiranog zemljišta do kraja 2011. godine. Ipak, Odsjek za ekološku inspekciju Uprave za inspekcijske poslove je dvaput podnosio zahtjeve za pokretanje prekršajnog postupka protiv kompanije upravo zbog probijanja tih rokova, i to u martu 2013. i maju 2015. godine.

U prvom slučaju “Adriatic Marinas” je kažnjen sa 1.000 eura, dok je drugi prekršajni postupak obustavljen jer je tada rok za uklanjanje grita produžen do kraja 2017, potom i do kraja 2018. godine, da bi konačno tivatski grit bio prebačen u Bijelu u martu 2019. godine.

( Lazar Grdinić (MANS), Vlad Lavrov (OCCRP), Jared Ferrie (OCCRP) )