Nacistička propaganda i njeni baštinici

Ministarstvo Rajha za narodno prosvjećivanje i propagandu zvanično je stvoreno 13. marta 1933. Novi ministar Jozef Gebels 12 dana kasnije pred direktorima njemačkih radio-stanica kaže: “Ministarstvo ima zadatak da sprovede duhovnu mobilizaciju u Njemačkoj”.

Ministarstvo za duhovnu mobilizaciju

Gebels je objasnio da, prema njemu, na području duha njegovo ministarstvo ima istu ulogu koje Ministarstvo odbrane ima na području odbrambene sposobnosti. “Duhovna mobilizacija je isto tako nužna, možda i neophodnija nego materijalno odbrambeno pripremanje naroda”. Ovo je manje-više značilo da je na redu psihološko pripremanje njemačkih masa za rat.

Adolf Hitler je u svojoj direktivi iz juna iste godine opisao Gebelsov posao kao “duhovno uticanje na naciju”. Gebelsu je na raspolaganju bio veliki državni aparat sa tri državna sekretara. Jedan je bio zadužen za domaću i stranu štampu i časopise, drugi za film, radio, pozorište, izdavaštvo, inostranstvo i propagandu dok je treći bio zadužen za strance koji dolaze na teritoriju Trećeg Rajha.

Juna 1933. se sve radio-stanice potčinjavaju Ministarstvu - glajhšaltung, riječ iz domena elektrotehnike (isto kao i kasnije anšlus za pripajanje Austrije) ulazi u međunarodnu upotrebu sa značenjem - autoritarno upodobljavanje i dovođenje medija na istu liniju. Od 1934. je u zakonu i formulacija “povreda nacional-socijalističkog stilskog i umjetničkog osjećanja” kao razlog za moguću zabranu filmova. Tako se "narodno prosvjećivanje" Gebelsovog ministarstva sve otvorenije pokazivalo kao drugo ime za cenzuru i manipulaciju.

Treba se podsjetiti na genezu nacističke volje za propagandno oblikovanja mase, koja je sazrela mnogo prije njenog državnog institucionalizovanja 1933.

Psihologija gomile i Adolf Hitler

Gistav Le Bon francuski ljekar, antropolog i sociolog je u svom djelu „Psihologija gomila“ 1895. postavio tezu da masa poznaje samo jednostavna i pretjerana osjećanja, za razliku od ljudskih jedinki koje su kompleksnije. „Pojedinac je zrno pijeska, među drugim zrnima pijeska, koje vjetar uzburka po volji“, zabilježio je Le Bon.

Jedan od pažljivih čitalaca ovog štiva zvao se Adolf Hitler. Njemu je taj tekst bio polazišna tačka za razrađivanje sopstvenog recepta komunikacije sa masom. U “Majn kampfu” će zabilježiti, a po izlasku iz zatvora i praktično pokazati, da recept funkcioniše. Prije toga je ovu Le Bonovu knjigu više puta pročitao, i neke tehnike razvijene na osnovu nje uspješno primijenio - Benito Musolini.

Na tragu Gistava Le Bona Hitler želi da izazove jednostavna i pretjerana osjećanja - tako će njegove ideje zapaliti masu. Propaganda mora “da bude narodnjačka, i da svoj intelektualni nivo prilagodi sposobnosti shvatanja najograničenijih među onima kojima se želi obratiti”. U spomenutom programskom djelu koje je pisao do 1926. Hitler je konstatovao: “Upravo u tome je umjetnost propagande, da ona, razumijevajući svijet emotivnih predodžbi velike mase, u psihološki ispravnom obliku nađe put do pažnje, i dalje, do srca široke mase”. Propaganda, prema Hitleru, ne bi trebalo da “objektivno istražuje istinu, ukoliko je ona povoljna za druge, pa da je u doktrinarnoj čestitosti predoči masi, već da neprekidno služi svojoj (istini)”. Drukčije rečeno, istine se ne smije držati kao pijan plota.

Isto tako Hitler smatra da se u propagandi koja se obraća velikom broju ljudi mora ograničiti na mali broj tema, misli i zaključaka, koje se imaju neprekidno ponavljati.

U svom djelu o jeziku Trećeg Rajha, Viktor Klemperer je ustanovio da djelotvornost nacističke propagande nije bila rezultat mnoštva govora, letaka itd. već je počivala upravo na neprekidnom stereotipnom ponavljanju nacističkih pojmova i floskula.

Gebelsova organizacija propagandne ideje

Poslije zatvora Hitler je promijenio taktiku - demokratiju nije više htio oduvati pučističkim metodama već je ukinuti legalnim sredstvima. Propaganda je, pored nasilja, bila suštinska metoda njegovog pokreta.

Jozef Gebels je još 1928. kao zamjenik glavnog nacističkog partijskog propagandiste formulisao smjernice za velike skupove, koje su počivale na ovom Hitlerovom konceptu. Ciljevi su bili ambiciozni - “ostvarenje kulturne volje firera” i “prožimanje cijelog njemačkog naroda nacionalsocijalističkim pogledom na svijet”.

Nacistički narativ je bio poprilično jednostavan: Njemačka je Prvi svjetski rat izgubila zbog izdaje (ubod nožem s leđa), protiv nje su se zavjerili svjetsko jevrejstvo i boljševizam, a spas je u bespogovornom sljedbeništvu vođe i reviziji Versajskog ugovora (Versajski diktat) - povratku izgubljenih teritorija “kući u Rajh”. Narodno zajedništvo je put ostvarenja tog cilja. Inače će Njemci ostati “narod bez prostora”, svoj “životni prostor” (Lebensraum) Njemci će naći na istoku.

Profesionalizacija predizborne kampanje

Na izborima za Rajhstag 1930. nacisti predizbornu kampanju vode u do tada neviđenom, profesionalnom obliku. Pojavljuju se stručno obučeni govornici, radio, film, partijska štampa orkestrirano traže put do njemačkog srca. Partijsko “Propagandno rukovodstvo Rajha” je bilo smješteno u “Smeđu kuću”, partijsku centralu u Minhenu.

Upravo besprizorno ponavljanje propagandnih formula, ograničavanje na nekoliko tema, odbijanje da se služi racionalnim programskim jezikom demokratskih partija, potpuno izostavljanje svakog diferenciranja, agresivan nastup, onečovječenje svakog političkog protivnika i cijelih etničkih, polnih ili religioznih grupa i njihovo pretvaranje u neprijatelja ili “štetočine” donijelo je nacistima u kriznim vremenima uspjeh.

Partijska država

Od 1933. partijski koncept postaje državna doktrina. Ministarstvo propagandom obuhvata sve oblasti života. Do danas su filmovi Leni Rifenštal ostali zapamćeni kao najuspješniji plodovi propagandnog djelovanja Trećeg Rajha, ali se pritom zaboravlja svakodnevni sveobuhvatni rad nacističkih propagandista na nacifikaciji Njemaca. Filmski projektori se u mobilnim bioskopima na točkovima dovoze i do najpasivnijih prialpskih mjesta, od projekcije se u lokalnoj krčmi pravi žurka sa nacističkim predznakom.

Nacistički jezik je bio pun superlativa. On ističe “veličinu” nekih ličnosti i njihovog učinka. Često se upotrebljavaju jaki izrazi: “jedinstveno”, “gigantsko”, “istorijsko”, “totalno”, “stravično”. Kada je Treći Rajh 1940. odnio brzu pobjedu nad Francuskom, general Vilhelm Kajtel, koji će poslije rata u Nirnbergu biti osuđen na smrt i pogubljen, je rekao: “Moj fireru, vi ste najveći vojskovođa svih vremena”. No, takav jezik je u sudaru sa stvarnošću ponekad imao suprotan efekat. Poslije poraza kod Staljingrada oficiri Vermahta su skraćenicu od “najveći vojskovođa svih vremena” (Größter Feldherr aller Zeiten - Gröfaz) podrugljivo upotrebljavali za Hitlera, firer je za njih postao Grefac.

Ljudi bez savjesti

Herman Gering je svojedobno izjavio: “Ja nemam savjest. Adolf Hitler je moja savjest”. Rečenica je i strašna i tačna. U autoritarnim strukturama slobodna volja, odgovornost i lična savjest se odbacuju kao nepotreban humanistički teret i zamjenjuju formulama “Vođa je naredio, mi slijedimo”. Ili, izrekom koja je bila urezana na noževe pripadnika SS-a: “Poslušnost je moja čast”.

Nacistička propaganda je zavela milione Njemaca, koji su na kraju umjesto savjesti imali vođu, a umjesto časti poslušnost. I tako su, bez savjesti i časti, pretvoreni u oruđa zločina.

Nažalost, ni narodi koji su pretrpeli udar nacizma sve do danas nisu imuni na propagandna opsenarstva autoritarnih vođa koji nemaju ni savjest ni čast, ali znaju da upotrebe gebelsovske vještine u zavođenju masa.

Gebelsovi baštinici

Čemu sada, 88 godina od osnivanja nacističkog Ministarstva narodnog prosvećivanja i propagande služi sve ovo što znamo o njemu? Pa, tome kako da lakše prepoznamo današnje demagoge.

Oni odbijaju da diferenciraju. Ne odgovaraju na pitanja već napadaju sagovornika. Ponavljaju jednostavne laži jer ne robuju “doktrinarnosti istine”. Kontrolišu one kanale komunikacije koji najšire zadiru u masu. Emocionalizuju i drame, pojednostavljuju do priglupog nivoa prezirući racionalni diskurs. Oni nemaju političke konkurente već neprijatelje koje svakodnevno verbalno dehumanizuju.

Svi su oni na neki način Gebelsovi baštinici, makar djelovali u parlamentarnim demokratijama, čije mehanizme zloupotrebljavaju da bi prigrabili resurse i moć.

To pokazuje da je Le Bon vjerovatno bio u pravu kada je rekao da gomila ne želi da bude prosvijećena već emocionalizovana. Još veću proročku moć imala je njegova rečenica: „Vođe o kojima pričamo, obično su ljudi od akcije, a ne od reči. To su posebno regrutovane osobe, koje su polu-poremećene ili se nalaze na granici ludila".

Može li se umaći poremećenim vođama i anonimnoj gomili koja ih slijedi? Naročito kada im na raspolaganju dodatno stoje tehnike beskonačnog rijalitija i kloake interneta? Jedini izlaz iz vječnog propagandnog žrvnja bilo bi odbijanje građanina da odustane od savjesti - odbijanje da bude zrno pijeska, da bude beslovesni dio gomile.

( Dragoslav Dedović (Deutsche Welle Beograd) )