Kako se američki "liberator" srušio u Tivatski zaliv

U hladno zimsko jutro 31. januara 1945. sa improvizovane 1,5 kilometara duge piste aerodroma Stornara, tridesetak kilometara jugoistočno od grada Fođa u italijanskoj južnoj provinciji Pulja, uzletjelo je 30 američkih teških bombardera tipa B-24 liberator.

Vazduhoplovi koji su pripadali 456. teškoj bombarderskoj grupi u sastavu 15. vazduhopovne armije SAD, poletjeli su na zadatak bombardovanja strateški važnih ciljeva na području Trećeg rajha. U toj, već završnoj fazi Drugog svjetskog rata u Evropi, posade američkih bombardera suočavale su se sa značajno manjom i slabijom prijetnjom od sve rjeđih njemačkih lovaca koji su branili vazdušni prostor nad Trećim rajhom što se se polako urušavao pod napadima moćnih angloameričkih snaga sa zapada i sovjetskih armija sa istoka. Ipak, američki avijatičari koji su u velikim, teškim četvoromotornim bombarderima B-24 tog jutra letjeli nad Jadranom, sjeverozapadno prema ciljevima koje su imali da napadnu na teritoriji danapšnje Austrije, bili su svjesni da idu u veoma opasnu misiju iz koje se mnogi od njih neće vratiti....

Nepuna četiri sata nakon polijetanja iz baze u Italiji, bombarderi 456. grupe su tog januarskog dana 1945. stigli u rejone svojih ciljeva. Prva grupa u kojoj je bilo 19 aviona sa visine od oko 8.000 metara, napala je u 13.46 časova rafineriju nafte u Muzbirbaumu, dok je druga grupa u kojoj je bilo 11 bombardera, gotovo istovremeno svojim ubojitim teretom zasula veliko željezničko čvorište u obližnjem Gracu. Po američkim bombarderima sa zemlje je dejstvovala relativno slaba artiljerijska vatra njemačke protivavivazduholovne odbrane, ali su „flakovi“ ipak uspjeli da pogode i obore dva bombardera i oštete nekoliko njih. Ispraznivši svoje prostore za bombe, američki liberatori okrenuli su se prema jugu i svojoj oko tri i po sata leta udaljenoj bazi u Italiji.

Među njima, u grupi koja je bombardovala željezničko čvorište u Gracu, bio je i B-24 sa evidencijskim brojem 42-78225, pod komandom pilota, poručnika Vilijam J. Nikolsa.

Članovi posade tog aviona pored Nikolsa, bili su i kopilot Robert J. Grin, navigator-bombarder Verl D. Lindli, flajt-inženjer Frenk A. Bartolino, radiooperater Karlis Braun, te mitraljesci Džejms F. Benet (nos aviona), Džejms Tadgart (na leđima aviona), Vilijam D. Bel (na trbuhu aviona) i Alen Knutson (repni mitraljezac).

Iako u rejonu cilja nije dobio direktan pogodak od protivničke PVO vatre, ovaj je avion ipak bio oštećen šrapnelom od granata PVO topova koje su eksplodirale u njegovoh blizini dok je poručnik Nikols nastojao da održi kurs i visinu kako bi nišandžija-bombarder Lindli precizno pogodio njemačko željezničko čvorište.

Motor broj 1 (od trupa aviona dalji motor na lijevom krilu aviona) gubio je pritisak ulja i nije mogao raditi sa više od pola snage. Pritisak ulja padao je i u motoru broj 2, pa se on uskoro zaustavio, ali posada aviona nije uspjela da njegov propeler postavi na tzv. nož, osnosno da krila propelera okrene tako da ona ne stvaraju dodatni otpor kretanju aviona u vazduhu.

Zbog toga se propeler havarisanog motora broj 2 i dalje okretao kao svojevrsna vjetrenjača, usporavajući i dodatno na taj način otežavajući let oštećenog liberatora. Iako je preostala dva još ispravna motora forsirao do krajnjih granica podigavši njihov režim rada na 2.400 obrtaja u minuti, Nikols je bio svjestan da njegov B-24 polako, ali sigurno gubi visinu i da su izgledi da će se uspjeti domoći svoje baze u Italiji sve lošiji.

Iznad Zagreba su preletjeli na visini od tek oko 4.200 metara, a dok je avion letio niz hrvatsku obalu Jadrana, Nikols i njegova posada grozničavo su nastojali da pogledima probiju koprenu oblaka i magle koja je obavijala zemlju pod njima, kako bi našli dovoljno dugačak i ravan komad terena na kome bi mogli pokušati prinudno da slete. Radio-vezom su o svojim problemima obavijestili vođu grupe bombardera u kojoj su bili a on im je obećao da će im se uskoro kao zaštita i pratnja pridružiti saveznički lovci.

Ipak, to se nije desilo, a svi pokušaji veziste Brauna da stupi u kontakt sa bazom 456. grupe u Stornari, bili su uzaludni. Uskoro im je otkazao i radio-kompas pa su mogli tek približno da se orijentišu u prostoru, ali su morali odustati od namjere da se dokopaju ostrva Vis gdje su saveznici i partizani u to vrijeme bili uredili privremeni aerodrom na koji su slijetali mnogi oštećeni saveznički bombarderi koji su se vraćali iz misija nad Austrijom, Mađarskom i Jugoslavijom.

Nastavili su tako prema jugu prateći obalnu liniju, te su oko 16.15 sati kroz oblake su primijetili i pozitivno identifikovali prepoznatljive obrise zaliva Boke Kotorske. U tim trenucima međutim, otkazao im je i treći motor, pa je osakaćeni liberator sada već gotovo nekontrolisano, počeo da još izraženije i brže gubi visinu i nezadrživo pada. Nad Bokom su bili na samo 6.500 stopa (1.980 metara) visine kada je Nikols posadi naredio da napusti avion i iskoči iz na propast osuđenog B-24. Američki avijatičari iskočili su iz bombardera i ubrzo nakon što su se otvorile kupole njihovih padobrana, sa zebnjom su gledali čas prema lijepom, ali njima nepoznatom zalivu u koji su se spuštali, a čas prema avionu iz koga su upravo iskočili, tražeči pogledom svog komandanta, poručnika Nikolsa koji je još bio u kokpitu.

Nikols je usmjerio avion prema jugozapadu, prema otvorenom moru, a onda je i on iskočio u momentu kada se B-24 nalazio na tek nešto malo više od 1.500 metara nad Bokom. Dok su se on i njegovi ljudi lagano spuštali, Nikols je sa zaprepašćenjem, vidio da njegov B-24 koga je autopilot trebao držati na zadatom kusru, iz nepoznatih razloga, pravi zaokret za gotovo 180 stepeni i vraća se prema Tivatskom zalivu u koji se ubrzo, američki bombarder i srušio, stropoštavši se u more u blizini obale Krašića.

Prema tvrdnjama očevidaca, bombarder u udaru sa morskom površinom nije pretrpio veća oštećenja, pa je nekoliko minuta i plutao na valovima, prije nego što je potonuo na dubinu od 30-ak metara pred tivatskom obalom luštičkog poluostrva. Nikolsa koji je bio pod padobranom, vjetar je odnio zapadno, prema hercegnovskoj rivijeri gdje se on ubrzo prizemljio na jednom brdašcetu.

Odmah pošto je dotakao zemlju, američkog oficira su pronašli partizani koji su tada potpuno kotnrolisali Boku što je od Njemaca oslobođena dva mjeseca ranije - krajem novembra 1944. Oni su ga odveli do obale gdje je u društvu drugih partizana već bio Nikolsov kolega-radiooperater Karlis Braun.

Članovi posade srušenog B-24 Bartolino, Tadgart, Benet, Bel i Knutson takođe su nepovrijeđeni preživjeli iskakanje iz aviona i padobranima su se spustili na području poluosrtva Luštica. Sve njih, sa izuzetkom Bartolina koji se spustio u pustom rejonu, pa je tu noć proveo na otorenom, spavajući u grmlju, gotovo odmah su pronašli partizani i lokalno stanovništvo i odveli ih do komande VI Pomorsko-obalskog sektora Mornarice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u Herceg Novom. Kopilot Robert Grin i navigator Verl Lindli imali su manje sreće - oni su se padobranima spustili direktno u hladno more Tivatskog zaliva odakle su ih odmah čamcima izvukli lokalni ribari i partizani iz Kumbora.

Dvojici promrzlih i mokrih Amerikanaca oni su odmah dali suva odijela i ugrijali ih, prije nego što u i Grina i Lindlija odveli do komande u Herceg Novom. U izvještaju koji je kasnije Nikols podnio pretpostavljenima u komandi 456. bombarderske grupe u Italiji, stoji da su njega i ostale kojima se narednog dana pridružio i u međuvremenu na Luštici pronađeni flajti-inženjer Bartolino, partizani smjestili u jednu privatnu kuću, da bi ih oko 19 sati uveče tu posjetio i partizanski komandant.

"Naši ljudi su ovdje bili predmet izuzetno velike pažnje i interesovanja partizana i lokalnog stanovništva, jer su oni bili prvi Amerikaci koje su žitelji ovog kraja vidjeli od početka rata. Jedan novinar nekog partizanskog lista je intervujisano našu posadu posredstvom flajt inženjera Bartolina koji je govorio itaijanski jezik, a taj jezik razumio je i partizanski izvještač. Bartolino je sadržaj tog intervuja največim dijelom sveo na pohvalu jugoslovenskih partizana i zahvalnost za pruženu pomoć i gostoprimstvo članovima naše posade, a bilo mu je obećano da će primjerak tog intervije aada bude objavljen, biti posat i Komandi 15.vazduhoplovne armije. Nakon toga, partizanski komandant je naše avijatičare automobilom nakon petominutne vožnje, doveo do partizanskog štaba i tamo im dao obilje hrane i piča, nakon čega su naši vazduhoplovci pojedinačno, rapoređeni po nekim od lokalnih civilnih porodica u čijim su kućama prenoćili", piše u izvještaju.

Narednog jutra partizani su američke vazduhoplovce kamionom uputili u Dubrovnik gdje je u to vrijeme djelovala jedna manja terenska misija bitanske Kraljevske mornarice, na čelu sa kapetanom bojnog broda Vokerom. U pratnji Amerikanaca do Dubrovika, prema njihovom sjećanju, bio je i oficir NOVJ Adolf Bule.

Kod Britanaca su spašeni američki vazduhoplovci ostali do popodneva 5. februara kada su se u Dubrovniku ukrcali na jedan britanski desantni tenkonosac i sa njime otplovili, te narednog dana stigli u Bari i vratili se u svoju jedinicu.

Inače, olupina srušenog američkog tepkog bombardera B-24 liberator, izvađena je sa dna Tivatskog zaliva odmah nakon rata - krajem četrdesetih i početkom pedestih godina prošlog vijeka, zbog velike potrebe ekonomije tadašnje države za aluminijumom. Šteta, jer bi taj B-24 koji je prema tvrdnjama očevidaca nakon pada u more 31. januara 1945. bio prilično neoštećen do mjere da je čak nekoliko minuta plutao prije nego što je potonuo na dno mora, danas kao takav bio mnogo vredniji kao olupina na dnu Boke i vrhunska destinacija za ronilački turizam.

U jednoj od tivatskih starosjedjelačkih porodica u Donjoj Lastvi inače, čuva se veći alumnijumski dio za koji njegovi aktuelni vlasnici tvrde da ga je njihov predak prije više od 70 godina, donio sa olupine srušenog američkog bomardera. Metalni panel dimenizija nešto preko metar sa oko pola metra, na sebi ima i ispupčenje kružnog oblika na kojem su dvije rupe, ali ne i bilo kakav broj ili ostatat nekog tehničkog natpisa.

"Vijesti" su pokušale da u kontaktu sa dvojicom eksperata iz Hrvatske koji se bave istorijom vazduholovstva, odnosno proučavanjem olupina aviona iz Drugog svjetskog rata koji su se srušili u Jadransko more ili su pali na teritoriji država bivše Jugoslavije, identifikuju ovaj dio, ali dalje od sumnje da je možda riječ o, u udaru u more spljoštenom dijelu pokrova rezervoara za uke na jednom od motora liberatora, nismo uspjeli da dobijemo pouzdanu potvrdu.

Partizanka pod puškom posramila golorukog američkog avijatičara

U zvaničnom raportu o rušenju aviona i načinu na koji su izbjegli zarobljavanje od neprijateljskih snaga u Jugoslaviji, Nikols i njegovi potčinjeni naveli su i niz interesantnih detalja tome kako su se oprema, doktrina i taktika američkog ratnog vazduhoplovstva pokazali u njihovom slučaju.

"Svi članovi posade bomabrdera 42-78225 smatraju da avijatičari trebaju nositi pištolje, makar samo radi prestiža. Jednog od njih je naime, nakon spuštanja padobranom u Boki Kotorkskoj, lokalna djevojka koja je nosila pušku pitala gdje mu je oružje, na što se on osjećao veoma posramljeno jer sa sobom nije imao ništa od naoružanja niti načina da joj objasni zašto je to tako", piše u ovom veoma interesantnom istorijskom dokumentu.

U izvještaju stoji i da je pilot, poručnik Nikols, izgubio svoje cipele u momentu kada mu se, nakon iskakanja iz aviona, otvorio padobran, kao i da su neki od kitova za preživljavanje koje vazduhplovci nose sa sobom upravo za ovakve slučajeve kada moraju iskakati iz oštećenog aviona, bili manjkavi jer su sadržali topografske karte samo Francuske i Italije, ali ne i Jugoslavije nad kojima se obavljala ova bomrbarderska misija. Ist tako, u izvještaju su naveli i da su koncetrovane tablete za ishranu u njihovim kitovima za preživljavanje bile najvećim dijelom, pljesnive i vrlo neukusne.

Iako su u iskakanju iz aviona i prizemljenju padobranom sve siringe sa morfijumom u njima bile polomljene, američki vazduhloplovci su partizanima ipak ostavili i poklonili dva svoja kompleta za pružanje prve medicinske pomoći.

CONSOLIDATED B-24 LIBERATOR

Teški bombaredr dugog dometa B-24 liberator konstruisala je i proizvela američka kompanija Consolidated Aircraft iz San Dijega u Kaliforniji. Moderno koncipirani metalni visokokrilac pogonjen sa četiri motora Pratt&Whitney Twin Wasp od po 1.200 konjskih snaga, bio je dug 20,47 metara, a raspon krila mu je bio 34 metra.

Zavisno od varijante B-24 je imao od 8 do 11 članova posade, maksimalna težina u polijetanju mu je bila 29,4 tone, mogao je da ponese teret bombi ukupne težine 3.600 kilograma, a za samoodbranu od neprijateljskih lovaca je bio naoružan sa 8 do 10 mitraljeza kalibra 12,7 mm. B-24 je imao maksimalnu brzinu od 487 kilometara /na sat, plafon leta mu je iznosio 8.500 metara, a maksimalni dolet 2.480 kilometara.

Od 1941. do 1945. u raznim američkim fabrikama napravljeno je skoro 18.500 primjeraka ovog aviona po čemu liberator i danas drži rekord najproizveđenijeg bombardera svih vremena.

Uz čuveni "boing" B-17 "leteća tvrđava", B-24 liberator je bio okosnica američkih bombarderskih snaga u Evropi, a taj je avion u posebnim varijantama, veoma upješno korišten i u protivpodmorničkoj namjeni na Atlantiku i na Mediteranu.

Na B-24 letjele su i jugoslovenske posade - avijatičari bivšeg Kraljevskog vazduhoplovstva Jugoslavije kojih je ukupno 40 od novembra 1943. do kraja decembra 1944. letjelo na četiri liberatora u sastavu jugoslovenskog detašmanja 15. vazduhoplovne armije SAD.

( Siniša Luković )