Jedan običan i sunčan dan u Jeruzalemu

U istoriji slikarstva postoje remek djela inspirisana novozavjetnim događajuma koja i danas zbog svoje posebnosti zaokupljaju pažnju stručnjaka i ljubitelja umjetnosti.

Jedna od najzanimljivijih kompozicija Hristovog mučenja u kojoj se izražava mržnja prema onome koji je proglašen “Kraljem jevrejskim” jest slika “Bičevanje Hrista“ talijanskog ranorenesansnog umjetnika, slikara i matematičara Pjera dela Franćeske (1412–1492). Ovo neobično djelo toskanskog majstora koncipiranjem sakralnog motiva zasigurno predstavlja jedno od najinventivnijih i najsmionijih, ako tako možemo reći, rješenja za prikazivanje Hristovog martirija. Harmonijom svoje vizualne ljepote izgleda nam toliko daleko od biblijskog izvornika, od teksta iz evanđelja koji u svojoj sažetosti sugerira brutalnost radnje iživljavanja mučitelja nad nedužnim kažnjenikom. Nabivši mu trnovu krunu na glavu okupljeni su Hristu ponižavajući ga s mržnjom govorili: “Zdravo, kralju jevrejski dok su pljuvali na nj, uzimali su trsku i njome ga udarali po glavi“. (Mat, 27, 30, 31). Promatrajući neobičnu Dela Franćeskinu kompoziciju pomišljamo koliko je uistinu slika “daleko” od prikazivanja onoga što nam njen naslov sugerira. Kao da je od prikazivanja bičevanja Hrista majstoru bilo važnije da u formi zlatnog reza demonstrira svoje superiorno vladanje linearnom perspektivom te da se umjetnikov senzibilitet više istakne u koncipiranju naslikanog prostora nego u ekspresiji prikaza fizičkog kažnjavanja optuženog.

Kao i svako veliko umjetničko djelo i ova kompozicija Pjera dela Franćeske nam otvara mogućnosti za različita tumačenja ili iščitavanja njenog sadržaja odnosno smisla prikazanog. Obzirom na povijesne okolnosti, na pad Konstantinopola od strane Turaka 1453. godine ova je slika tumačena i kao simbol “patnje Konstantinopola”. Engleski povjesničar umjetnosti Kenet Klark je u ovoj kompoziciji iščitao kako Dela Franćeskina slika predstavlja zapadnu crkvu koja se odvaja od istočne crkve a istovremeno je suočena s činjenicom da je neminovan sukob s otomanskim carstvom.

Je li slika u svom mogućem značenju doista toliko daleko od motiva kojim je naslovljena?

Dan je vedar. Ambijent arhitekture klasičnog objekta odiše prozirnošću u bistroj mediteranskoj svjetlosti. Bjelina stubova i ukrašenog plafona s lijepo odmjerenim crnim uzdužnim poljima gredne konstrukcije i smećkasto-crvenkastim podom odiše dostojanstvenom ozbiljnošću, smislom za ljepotu i mjeru što nam rječito govori o profinjenom slikarevom senzibilitetu, i autoru traktata “O perspektivi u slikarstvu” (De prospectiva pingendi). I doista harmoničnost arhitektonskih elemenata dominira slikom. Glavna radnja po kojoj je djelo naslovljeno smještena je duboko u drugi plan slike. U prednjem planu s desne strane naslikana su tri lika koji stoje u finom formalnom suodnosu s elementima arhitekture kao i zakonima perspektive umanjeni likovi što ih vidimo s lijeve strane u dubini naslikanog prostora. Ova smišljena, bolje reći promišljena formalna usaglašenost ljudskog tijela i prostora upućuje na Dela Franćeskinu koncepciju čovjeka čijim se tijelom određuje i oblikuje mjera i oblik prostora odnosno arhitekture a što ima polazište u Vitruvijevom konceptu ovoga problema u kojemu je ljudski korpus u harmoničnom odnosu sa svemirom.

O identifikaciji naslikanih likova postoje različita mišljenja. Po nekima tri figure u prvom planu predstavljaju kardinala Besaronija, Tomu Paleologa i vojvodu od Ferare Niccolu III D’ Estea. Lik okrenut leđima na lijevoj strani slike predstavlja turskog sultana Murata II koji promatra bičevanje Hristovo uz prisustvo nezainteresiranog Poncija Pilata koji mirno sjedi na povišenom postamentu, katedri. Po drugim tumačima slike, prikazani likovi u prvom planu kompozicije su rafinirano naslikana tri anonimna slikareva suvremenika u dokonom razgovoru.

Međutim ono što je zanimljivije od ovakve moguće faktografije jest kreativna lucidnost i domišljatost Pjera dela Franćeske koja slikara pokazuje kao majstora, da se tako izrazim, naknadnog efekta, što postupno u prividno mirni prizor stvara osjećanje nelagode. Našu pažnju počinje privlačiti i zaokupljati događaj u drugom planu slike. Postajemo svjesni veličine i dubine značenja naslikanog motiva. Ono što je prikazano u prvom planu sada je u mentalnoj slici promatrača potisnuto u drugi plan. Također, paradoksalno, figure iz prvog plana pojačavaju značenje glavne radnje na slici. Prizori kažnjavanja osuđenika i njegovo bičevanje je gotovo svakodnevna pojava u Judeji. Nikoga posebno ne uzbuđuje. Zaslužena se kazna mora izvršiti. U toj zbunjujućoj mirnoći naslikanog atraktivnog prostora vidimo Hrista privezanog za stup. Jedan od mučitelja, onaj koji bičuje Mesiju premda je prikazan u atraktivnom pokretu više se doima ukočenim, skulpturalnim, nego živim akterom koji radnjom nanošenja fizičke boli kažnjeniku daje dramatičan efekt kompoziciji. Njegova elegantna statičnost komplementarna je s Hristovom mirnoćom. Isusova figura je nalik grčko rimskom kipu. Ali treba napomenuti da je ovakvo koncipiranje “realističkog” prizora u skladu s intelektualno estetskim kategorijama slikara i matematičara iz Areca. Već je bilo istaknuto od strane nekih tumača (R.E. Wolf, R. Millen) da su Dela Franćeskinne figure “umjetnost a ne život”.

U toj slikarevoj strasti za red i uzvišenu mirnoću na kojima se zasniva i ova kompozicija “Bičevanje Hrista” ima jedan detalj koji nenametljivo, na simboličan način sugerira važnost događaja kojem prisutni likovi svjedoče. To je brončani pozlaćeni kip na kapitelu stupa za koji je Isus privezan. U jednoj ruci kip drži isukani mač poput Perzeja dok je drugu ruku usmjerio prema nebu. Kao da istovremeno taj neutralni, ornamentalni dio kompozicije upućuje na božansko, nebesko porijeklo osuđenog i njegov zemaljski martirij koji će se okončati smrću na raspeću. Kvalitetu kreativne invencije Pjera dela Franćeske u slici “Bičevanje Hrista” ostvarila je mržnja ispoljena prema Sinu Božjem od strane njegovih progonitelja. Ali naslikani prizor kao da upućuje na neobičnu učinkovitost u kontekstu što ga upravo čini problema mržnje. Kao da je mržnja nadišla samu sebe. Postala je hladna zastrašujuća indiferentnost. Krist je minoriziran i prezren. Razgovor koji vode tri otmjene figure što dominiraju slikom očito ih više zaokuplja od događaja bičevanja nevinog osuđenika kojem su okrenuli leđa. Čini se kao da je Pjero dela Franćeska majstorski prikazao samo jedan običan lijep sunčan dan u Jeruzalemu.

( Dimitrije Popović )