Buđenje uspavane ljepotice iz viševjekovnog sna

Proteklih sedmica je, povodom 160. godišnjice proglašenja države Italije, bilo dosta osvrta na istorijske događaje i bilanse pređenog put italijanske države od 1861. do 2021.

U sličnim prilikama se gotvo uvjek citira istorijska rečenica jednog od najpoznatijih italijanskih političara iz perioda državnog ujedinjenja, Masima D’Azelja: “Stvorili smo Italiju, sada treba da stvorimo Italijane“.

Ova snažna maksima je tada ukazivala da nakon proklamovanja države predstoji veliki posao stvarnog ujedinjenja zemlje na bazi izgrađene nacionalne svijesti Italijana. Bilans D’Azeljove ideje vodilje o stvaranju Italije, ali i Italijana, se i danas živo raspravlja.

Razvoj italijanske nacionalne svijesti i stvaranje italijanske države u 19. vijeku išli su uglavnom uporedo.

Misija buđenja “uspavane ljepotice” nakon njenog viševjekovnog sna vjerovatno ne bi uspjela bez odlučujućeg doprinosa političkih mislilaca, pisaca, pjesnika, kompozitora i drugih umjetnika.

Književnici

Naznake formiranja italijanske svijesti se mogu sresti i tokom prethodnih vjekova, naročito u djelima velikana iz Toskane - Makijavelija, Dantea, Petrarke.

Krajem 18. i početkom 19. vijeka dobar dio stanovništva je, na neki način, posjedovao oblike dvostruke svijesti.

Jedna je izražavala snažnu povezanost za svoj grad i regiju koji su nekada činili državu, nešto manjih dimenzija. Sa izuzetkom Venecije, ostale države na Apeninskom poluostrvu, Pijemont, Toskana, Lombardija, Parmsko vojvodstvo, Dvije Sicilije itd. su predstavljale manje države, najčešće pod stranim uticajima. Naime, ova tradicija svijesti vezana za grad, državicu, uzgred visoke kulture, je na neki način podsjećala na staru Grčku i vezanost grčkih građana za polis. Postepeno se javljala i svijest o pripadnosti široj italijanskoj zajednici koja će značajnije rasti tokom 19. vijeka. Kulturne i političke elite su na različite načine vodile svoje prve nacionalne i patriotske bitke.

U prvoj fazi to su uglavnom bile literarne, umjetničke refleksije usamljenih stvaralaca koje su bile obojene jakim nacionalnim romantizmom i sentimentalizmom.

Paralelno su se pojavljivala djela iz političke filozofije i istorije koja su, takođe, imala jak uticaj na konstituisanje šireg idejno-političkog djelovanja. Poslije Vićenca Montija iz Ferare i Uga Foskola iz Venecije, pisaca koji su svojima djelima početkom 19. vijeka, na neki način, najavili kraj strane, imperijalne epohe na poluostrvu - pojava Ipolita Nijeva označava vrijeme pisaca ratnika koji se perom, ali i direktnim učešćem u oružanim pobunama, bore za ideale oslobođenja.

Ipolito Nijevo (rođen u Padovi 1833) učesnik je slavne Garibaldijeve ekspedicije na Siciliju maja 1860. koja je označila konkretan početak ujedinjennja Italije. Nijevo je objavio više književnih radova inspirisanih tom idejom, a njegov roman pod naslovom „Ispovijest jednog Italijana“ se smatra jednim od najboljih djela italijanske literature romantizma.

Po opštim ocjenama, Alesandro Manzoni (rođen u Milanu 1825) predstavlja najznačajnijeg italijanskog pisca svoje epohe. Često ga upoređuju sa slavnim muzičarom Verdijem, po visokom umjetničkom dometu njegovih djela, ali i zbog njegovog otvorenog angažovanja za stvar ujedinjenja Italije.

Njegov roman „Vjerenici“ (Promesi spossi) predstavlja, ne samo klasičan roman italijanske literature, već se smatra najznačajnijm književnim djelom rizorđimenta.

U nekim drugim svojim radovima Manzoni je pokušao da pomiri ideje liberalizma i katoličanstva, pitanje kojim su se mnogi bavili i to na veoma različite načine. U svom nezavršenom djelu, „Komparativni esej o francuskoj revoluciji 1789. i italijanskoj revoluciji 1859. godine“, Manzoni je ostavio veoma dragocjene opservacije o italijanskoj borbi za ujedinjenje.

Po Manconiju, revolucije su legitimne samo ako postoje tri uslova: ukoliko je stara vlast nesposobna da reformama unaprijedi život u zemlji; ako se revolucijom ne stvaraju veće patnje stanovništva od onih prethodnih; i ukoliko se revolucija ostvari uz širok narodni konsenzus.

Zbog velikih zasluga i ogromne popularnosti, Manzoni je kasnije postao doživotni senator, a povodom njegove smrti 1873. organizovana je grandiozna državna sahrana. Verdi je tim povodom komponovao svoj čuveni „Rekvijem“. I Napolitanac Luiđi Setembrini je bio poznati pisac koji se snažno politički angažovao. Publikovao je 1847. godine djelo „Pobuna naroda Dvije Sicilije“ u kojem je opisana okrutna, policijska vlast Burbona na jugu zemlje.

Đakomo Leopardi (rođen 1798. u Recantiju - Marke) smatran „najvećim pjesnikom poslije Dantea“, pripadao je najužoj plejadi italijanskih literata - rodoljuba. Već u svojim prvim djelima „Italiji“ i „Nad Danteovim spomenikom“, Leopardi je ispoljio visoka pariotska nadahnuća.

Prilikom sagledavanja društvenog doprinosa pisaca u tom periodu treba podsjetiti da je njihov uticaj na širu populaciju ipak bio prilično ograničen zbog visokog stepena analfabetizma i još dominantnog korišćenja lokalnih jezičkih dijalekata.

Italijanski pisci koji su pisali na francuskom

Iako su pisali na stranom jeziku, neki italijanskih pisci su bili bez sumnje ličnosti jake italijanske svijesti.

Sasvim sigurno, Kazanova i Goldoni, čiji radovi su napisani na francuskom, nijesu zaboravili da su Italijani.

Naprotiv, u njihovim djelima se osjećala nostalgija, pa i frustracija, gotovo kompleks da dolaze sa poluostrva izdijeljenog mnoštvom malih, međusobo posvađanih državica, koje su kao takve bile beznačajne za Evropu. Paralelno se osjećao ponos na kulture iz kojih su dolazili.

Navedeno se može uočiti i iz reakcije jednog trećeg Italijana - sličnog Kazanovi i Goldoniju - Alfierija, pisca koji je ostavio zanimljiva djela.

Napuštajući revolucionarni Pariz 18. avgusta 1792. godine, zajedno sa kontesom D’Albani, Alfieri je vikao u prepunoj ulici:

„Vidite, čujte, moje ime je Alfieri, to nije francusko ime, to je italijansko ime, ja sam visok, vitak, blijed, guste kose...“

I ove izgovorene riječi, emotivno saopštena u haotično-dramatičnom ambijentu revolucionarnih događaja su na određeni način doprle do Apeninskog poluostrava, da bi zatim otišle u italijansku istoriju.

Muzički velikani

Posebnu snagu pokretu nacionalne slobode i ujedinjenja zemlje su dali i velikani italijanske muzike.

Muzičke predstave, naročito patriotske opere, imale su široku publiku. S jedne strane, postojale su prestižne operske kuće koje su posjećivali aristokratski krugovi i novi sloj buržoazije.

Elitna muzička mjesta su bila milanska Skala, San Karlo u Napulju, La Feniće u Veneciji, Gradsko pozorište u Bolonji, Opera u Rimu, pozorište Pergola u Firenci, Teatro Ređo u Parmi, Teatro Grande u Trstu...

S druge strane, muzičke predstave se u italijanskoj tradiciji odvijaju i na trgovima koje je posjećivala brojna publika različitih društvenih slojeva. Muzički velikani tog perioda su Đoakino Rosini (rođen u Pezaru 1792), Gaetano Donizeti (rođen 1797. u Bergamu) i Sicilijanac Vićenco Belini (rođen 1801. u Kataniji). Sva trojica su značajan dio života proveli u inostranstvu, uglavnom u Parizu. Svojim izuzetnim muzičkim ostvarenjima postali su, na izvjestan način, ambasadori nacionalne kulture svoje zemlje, koja se još nalazila u velikim previranjima.

Rosini je bio jedan od napopularnijih kompozitora u Evropi. U njegovoj lirskoj operi „Vilijem Tel“ je prikazna egzaltirana herojska pobuna Švajcaraca protiv Habsurške monarhije.

Ideološki i politički velikan italijanskog pokreta oslobođenja i revolucionar republikanskog opredjeljenja, Đuzepe Macini je u svom radu „Filozofija muzike“, objavljenom 1836. godine, kritikovao kompozitore „lirske, dekadentne muzike, bez etičke i patriotske inspiracije“. On je u svom radu zato pozivao „nepoznate mladiće iz bilo kog dijela zemlje da svojom umjetničkom snagom i inspiracijom izraze tajnu nove epohe“.

Nepoznati mladić, visoke moralne i patriotske snage, proročanski nacrtan u citiranom Mazinijevom dijelu, postaje Đuzepe Verdi. Mladi Verdi je debitovao u milanskoj Skali tri godine poslije pojavljivanja Mazinijeve „Filozofije muzike“. Nastavljajući svoje uspjehe Verdi je 9. marta 1842. godine u Skali izveo veliko djelo „Nabukodonosor“, ubrzo poznato kao „Nabuko“.

Poslije ovog izvođenja Đuzepe Verdi će postati mitska ličnost. On zauzima, ne samo vodeće mjesto u muzičkom životu, već postaje jedna od najznačajnijih ličnosti italijanskog pokreta nacionalnog ujedinjenja.

Naime, opera „Nabuko“, posebno melodija i riječi u trećem djelu, pod naslovom „Va pensiero“, su imali izuzetno snažan patriotski efekat. Prateći tu operu, italijanska publika je u horu Jevreja koji očajavaju na obalama Eufrata zbog izgubljene slobode, prepoznavala metoforu italijanske sudbine, sve to doživljavajući kao poziv na oslobođenje i ujedinjenje svoje zemlje.

Ovacije koje su Verdija pratile u milanskoj Skali, ponavljale su se po cijeloj zemlji. Na zidovima mnogih italijanskih gradova, pod stranim upravama, pojavljivala se parola „VIVA V.E.R.D.I“. Bila je to ujedno i skraćenica za patriotsku poruku „Viva Vittorio Emanuele Re d’Italia“ („Živio Vitorio Emanuel kralj Italije“).

I Verdijeva neposredna politička uloga u dramatičnim događajima uoči ujedinjenja bila je ogromna. Đuzepe Verdi je bio delegat u italijanskom parlamentu već 1861. i sve do 1865. godine. Proglašen je za doživotnog senatora 1874. god.

Politički misloci

Među političkim misliocima toga doba su se posebno isticali Vićenco Đoberti, Ćezare Balbo, Masimo D’Azeljo i Karlo Kataneo.

Đoberti, sveštenik iz Pijemonta, je u svom djelu „Moralni i civilizacijski primat Italijana“ analizirao daleko porijeklo italijanskog naroda. Uprkos tim dalekim korijenima, taj narod je, prema Đobertiju, bio više „želja“ nego realnost. Zastupao je ideju stvaranja italijanske konfederacije na čijem čelu bi trebalo da bude papa.

Pijemontski plemić Ćezare Balbo, istoričar i mislilac, u svom djelu „Nade Italije“, objavljenom 1884, polemički je analizirao i neke Đobertijeve poglede. Prvo, Balbo je negirao navodnu moralnu superiornost Italijana. Drugo, negirao je mogućnost da papa bude na čelu potencijalne konfederalne države. Balbo je smatrao da treba naći realnu soluciju, u najboljem slučaju diplomatsku, kojom bi se Italijani oslobodili austrijskog prisustva. Predlagao je da se diplomatskim putem Lombardija i Veneto oslobode austrijske dominacije i to u periodu kada Austrija bude nastavila ekspanziju na Balkanu, nakon potpunog povlačenja Turske.

Ćezare Balbo objavio je i „Sažetu istoriju Italije“ i „Život Dantea“. Postao je predsjednik vlade ustavne monarhije Pijemonta 1848. godine. Karlo Kataneo, istoričar, bio je jedan og glavnih protagonista pobune u Milanu 1848. godine. Smatrajući sebe „istoričarem sadašnjeg vremena“, Kataneo je ostavio značajne radove upravo o burnim događajima u Milanu i borbi protiv Austrijanaca. Već citirani u našem osvrtu Masimo d’Azeljo je postao jedan od značajnih protagonista rizorđimenta. Naime, bio je vojni komandant, ranjen u borbi protiv Austrijanaca, mislilac, romanopisac, istoričar, političar - jedno vrijeme predsjednik pijemontske vlade, zatim, značajna figura u periodu ujedinjenja Italije.

U ovom osvrtu na veliki uticaj intelektualne elite na stvaranje Italije i formiranje nacinalne svijesti Italijana izostavljeni su političko-vojni protagonisti, četiri stuba italijankog rizorđimenta - Kavur, Vitorio Emanuel II, Macini i Garibaldi. O njima drugom prilikom.

( Miodrag Lekić )