Jezuiti među Indijancima

U „domovinama“ su ih se - s razlogom - plašili i klonili. Bili su agresivni, nametljivi, beskrupolozni. Izvanredno organizovani, pokretljivi, disciplinovani, nijesu birali način da šire slavu „božjeg imena“. Njihov osnivač Ignacio Lojola (1491-1556), španski oficir a potom monah Reda isusovaca (jezuita) „zaređen“ 1534, dao im je čvrstu vojničku organizaciju a ujedno je bio i njihov prvi starješina - general. Ovaj red je, zahvaljujući Lojoli i njegovim sljedbencima - prije svega Ksaveru, ubrzo postao moćni stub katoličke reakcije, ne samo protiv protestantizma, već i napredne građanske buržoazije. Progoni Kopernika i Galileja, spaljivanje Đordana Bruna, Vartolomejska noć (1572), vjerski ratovi u Evropi s kraja 16. i početka 17. vijeka, velikim dijelom su i „zasluga“ Lojolinog reda. Ali, na jugu Latinske Amerike, Isusov red je sredinom 17. vijeka sa skrušenošću božju vjeru pripovjedao i bogougodna djela činio, sve u skladu s izvornom riječju velikog Nazarećenina.

...Početkom 17. vijeka, u granicama moćne španske inperije, “gdje sunce nije zalazilo”, postojala je naobična enklava. Obuhvatala je djelove današnjeg Paragvaja, Pokrajine Korijentes, brazilske i urugvajske rječne obale, sve u svemu 70-ak naseljenih mjesta, čiji su stanovnici mahom bili Guarani Indijanci. Naseljima su upravljali jezuitski sveštenici, pristigli iz Evrope, a strogo pripremani u Društvu Isusovom da rukovode ovim naseobinama i njihovim tamnošnjim stanovnicima.

Naime, Guarani - Indijanci, sve do dolaska jezuita, bil su poznati kao divlji i nemilosrdni ratnici, koji su se ogorčeno borili protiv španske okupacije. Jezuiti su uspjeli da ih ujedine, otrgnu od nomadskog života, civilizuju, nauče trgovini, standarizuju jezik. Lojolini sljedbenici do te mjere poistovjetili su se sa svojim štićenicima, da su prihvatili i njihov jezik kao “zvanični“, umjesto svog maternjeg, španskog. Sveštenik i član Isusovog reda Antonio Ruis de Montoja (1584-1651) svojevremeno je napisao i dvije knjige - rječnik i gramatiku guarani jezika, cijenjene i danas.

Sve ove aktivnosti Družbe Isusove nijesu mogle promaći budnom oku evropskih monarha toga vremena. Dinastija Burbona, jedna od najstarijih i najvećih evropskih kraljevskih porodica, koja je više stoljeća vladala Francuskom i Španijom, naglašeno apsolutistički, rukovodila se načelom da unutar države ništa ne smije da bude u suprotnosti sa vladavinom te države, i politikom njenih visokodostojanstvenika. A napredak jezuitskih zajednica, pod upravom Lojolinog bratstva, prosto je upadao u oči.

Ove zajednice, većinom smještene na teritoriji Misije, jedne od 23 pokrajine u današnjoj Argentini, u svjeroistočnom dijelu zemlje, između rijeka Parane i Urugvaj, izazivale su zavist i bojazan.

Zavist jer su španski zvaničnici smatrali da naselja, imovina - pokretna i nepokretna - hristijanizovanih Guarano Indijanaca, a kojom su oni raspolagali, treba da pripadne španskoj kruni. Bojazan jer je u naseljima tada živjelo hiljade i hiljade Indijanaca, od kojih su mnogi prošli i vojnu obuku, što praktično znači da su u budućnosti mogli biti i respektabilna vojna sila. Otuda je španski kralj Karlo III 1767, nakon više od vijek i po njihovog djelovanja, uputio tajnu naredbu svim upraviteljima u španskim kolonijama da jezuite stave pod svoju vlast i ujedno popišu njihovu imovinu.

Sredinom 1767, mjesec dana nakon što je pristigla naredba Karla III, na vrata jezuitskih kuća u Misijama - i ne samo u Misijama - zalupali su odredi naoružanih ljudi. Sveštenike su pohapsili, njihovu imovinu zaplijenili. Za nepuni vijek, Društvo Isusovo je praktično iščezlo sa teritorije današnje Argentine. Protjerivanje i hapšenje jezuita, pljačkanje i konfiskacija imovine koju su decenijama stvarali jezuiti i Guarani Indijanci, imalo je velike posljedice za države La Plate. Zamrzle su privredne i kulturne aktivnosti koje su uzalud pokušavali da nadomjeste drugi sveštenički redovi.

Kupovinom imovine Reda Isusovaca, nastala je u unutrašnjosti zemlje nova vrsta posjednika, koja se brzo domogla višeg društvenog i političkog statusa. Tako se izvjesni gospodin Dijas iz Kordobe, jedan od najznačajnih stočarskih proizvođača, putem licitacije, domogao imanja Sveta Katalina, nekadašnjeg jezuiskog posjeda, blizu Hesus Marije u pokrajini Kordoba.

Za naglo propadanje Misija, krivicu snose i sami jezuiti.

Osnovna njihova greška bila je što Guarani Indijance nijesu naučili da sami upravljaju sa svojim zajednicama. Oni su uglavnom i stvarali i radili pod nadzorom jezuita. Tako je uprkos velikom naporu franjevačkog reda, kulturno nasljeđe Guarani Indijanaca uglavnom iščezlo već narednih decenija. Ali, nešto je odoljelo i “zubu vremena”. Prije svega crkva La Kompanjija u gradu Kordobi 1622. godine - smatra se najstarijom postojećom crkvom u Argentini, zatim, „ogledno“ poljoprivredno dobro Santa Katalina (Estancia de Santa Catalina), što su ga jezuiti osnovali još 1622, a pomenuti Francisko Diaz na licitaciji kupio 1767. godine. Kako je skoro u potpunosti sačuvan originalni izgled zgrada, a vlasnici se više ne bave stočarstvom nego turizmom, Santa Katalina je od 1941. stavljena pod zaštitu države kao nacionalni spomenik. Pod zaštitom države od 1941. godine nalazi se i Kandonga kapela, sagrađena oko 1730, 50 km. sjeverno od Kordobe, u planinama Sijeras Čikas, na nekadašnjem trgovačkom putem za Gornji Peru. Ova kapela od 2000. godine uključena je u svjetsku kulturnu baštinu (UNESCO).

Pravi dragulj predstavlja i drvena štamparska mašina, „nikla“ usred džungle, kako bi se štampale knjige koje predstavljaju grafičke bisere i prema današnjem standardima ljepote knjige. Imprenta de Los Ninos Exspositos - Štamparija napuštene djece - osnovana 1750. godine, da bi nakon 15 godina iz Misija bila prenijeta u Kordobu, a odatle 1780. u Buenos Ajres, u Dom za napuštenu djecu, te je po tom zvanju dobila i zvanično ime po kojem je i danas poznata. Prva argentinska himna štampana je u ovom zdanju, na presama drvene štamparije. Godine 1823. štamparija Jezuita vraćena je u Kordobu na Univerzitet, gdje i danas djeluje, naravno tehnički osavremenjena.

I dok su bar najvrednija dostignuća Družbe Isusove preživjela “pogrom“, najveći broj članova ovog isusovačkog reda bio je prinuđen da sredinom 18. vijeka napusti Argentinu, a utočište potraži u Poljskoj, Rusiji, Italiji. U evropskim državama primani sa podozrenjem - liberalne ideje, učenje enciklopedista, uticaj masona, finansijski skandali pojedinih jezuiskih čelnika podrivali su ovaj red. Godine 1773. godine za članove Družbe Isusove uslijedio je novi udarac - papa Kliment XIV zabranio je, pod uticajem prosvetitelja, ovaj red, ali tek na kratko. Već 1814. godine papa Pije VII ponovo ga je uspostavio i od tada djeluje u kontinuitetu.

***

Djelovanje reda “Družba Isusova” najčešće je bio sinonim za progonstva, tamničenja, okrutna ubistva, lomače... sve uz credo: “Cilj opravdava sredstva”. U kolektivnom sjećanju Guarani Indijanaca ostali su upamćeni po hrišćanskom milosrđu, velikodušnosti, plemenitim djelima... Evropa 17. vijeka bila je ogrezla u gramzivosti, profitu, surovosti. Među “plemenitim divljacima”, Družba Isusova osnivala je “socijalističke” zajednice zasnovane na solidarnosti, dobrovoljnom radu, nalik današnjim “kibucima”. Niko nije posjedovao ništa više od osnovnih kućnih potrepština a svačije su potrebe zadovoljavane preko zajednice. Ni ova “socijalistička” načela ni materijalna zdanja Družbe Isusove nijesu izdržala probu vremena u ovom kutku Amerike. Na njihovo dvovjekovno postojanje ukazuju tek neka usnula bajka zapretena u sjećanjima starica, luk napuštenog manastira ili osamljena kapela “zagubljena” u beskonačnosti pampe.

( Nebojša B. Knežević )