Ostročovski: Svi smo mi sluge nekome ili nečemu

Film “Sluge režima” (Servants) slovenačkog reditelja Ivana Ostročovskog na repertoaru je prvog zajedničkog regionalnog filmskog festivala, a čiji je crnogorski predstavnik Hercegnovski filmski festival. Film govori o mladim teolozima u totalitarnoj Čehoslovačkoj tokom osamdesetih godina prošlog vijeka i izboru koji učenici moraju napraviti - da li žele lakši put i saradnju sa režimom ili će radije živjeti pod drakonskim nadzorom tajne policije...

Film je premijerno prikazan u Berlinu prošle godine, a od tada vodi uspješan festivalski život i izdvaja se u okviru bilo koje selekcije. Sada je selektovan u okviru festivala koji čine Sarajevo film festival, Zagreb film festival, beogradski Festival autorskog filma i Filmski festival Herceg Novi.

Ono što je simbolično i jedinstveno jeste da je film “Sluge režima” realizovan u crno-bijeloj formi i u razmjeri 4:3 što sliku smješta u pravougaonik približan kvadratu koji tako uramljuje sliku i donosi gledaocu možda naglašenu atmosferu skučenosti, gušenja, ograničenja, ali i napetosti sa kojima se i likovi bore. Posebno snažni kadrovi su oni snimljeni iz ptičije perspektive koji se više puta ponavljaju, često u istom prostoru. Kontrast koji korespondira sa crno-bijelim postupkom naglašen je i u igri mladih teologa, još uvijek opuštenih dječaka koje naizmjenično gledalac upoznaje, pa do njihovih ozbiljnih zadataka koji ištu izdržljivost, snagu, viziju i iskustvo. Tako film vodi od duhovnog formiranja do duhovnog sloma ili pak uzdizanja, u zavisnosti od percepcije. Normalne situacije poput možda baš igara: kamen papir makaze, ples, stoni tenis, fudbal, pa i konzumiranja cigareta, (ne)zrelost u većini kadrova nijesu normalne i onakve kakvima bi ih zamislili, jer je možda i priča takva...

Posmatrajući film u cjelini moglo bi se zaključiti da je u pitanju alegorija razvoja jedne ličnosti, pojedinca, ideala i borbe bilo koga od likova. Kao da je posložen gradacijski, uz spontano prisustvo bolesti jednog od aktera filma koja je u čitav kontekst ubačena jer se glumac i sâm borio sa njome, a mogla bi se gledati kao proces ka kulminaciji, odnosno raspletu... A glumci takođe govore priču za sebe - neki od njih su beskućnici, neki studenti, uglavnom - amateri su u većini, ali su visoko profesionalno iznijeli zadatak reditelja.

Reditelj filma Ivan Ostročovski ekskluzivno govori za “Vijesti” o svom ostvarenju “Sluge režima”, motivima i postupcima u stvaranju ovog djela... Film je dostupan do 17. aprila na onlajn platformi ondemand.kinomeetingpoint.ba u okviru zajedničkog regionalnog filmskog festivala.

Prije svega, istakla bih da je ovo jedan od filmova koji bez specijalnih efekata, nepotrebnih riječi ili “nabudženih” novčanih sredstava pokazuje i dokazuje da umjetnost u kinematografiji leži u profesionalnom, kvalitetnom i promišljenom postupku sa snažnom pričom... Tako me zanima šta Vas je motivisalo i podstaklo da se bavite ovom temom? Gledaocima prenosite i kolektivnu, ali i individualnu sudbinu kroz priču o vezama između crkve i režima u totalitarnoj Čehoslovačkoj 80-ih... Ipak, ovo je priča o sudbini pojedinca, ma kog iz filma, ispričana kroz kolektivne događaje i uz edukativni, istorijski karakter...

Mnogo se pitanja ovdje postavlja, ali da, bili smo veoma motivisani tokom čitavog procesa rada na filmu. Kada sam razmišljao o ovom filmu sa koscenaristom Marikom Leščakom, a mi smo blizu godinama i živjeli smo i proživljavali vremenski period koji sada kroz film obrađujemo. Bili smo veoma mladi tada, imali smo 15 ili 16 godina kada je ovim događajima dolazio kraj. Mnogo filmova je u Čehoslovačkoj bilo napravljeno ranije, ali ono što smo mi željeli da pružimo jeste nešto više univerzalno, a ja mislim da problem moralne korupcije nije vezan samo za neki određeni period u ljudskoj istoriji, tipa za komunizam ili pak daleku prošlost, već mislim da je takođe prisutan i vidljiv i danas. Na primjer, kada je u Čehoslovačkoj počeo komunizam sistem je funkcionisao tako da su tokom pedesetih godina mnoga “crkvena lica” zatvorena, sveštenici su završili u zatvoru, da bi kasnije tokom ‘70. i ‘80. pojedini komunisti postali prilično mudri i odlučili da se posluže korupcijom nudeći, mladim ljudima pogotovo, ‘dobar i lagodan život’ ukoliko im se pridruže. To je sa druge strane crkvi predstavljalo opasnost prijeteći opasnom destrukcijom u odnosu na totalitarni sistem. Nakon što bi jedni otišli u zatvor, a komunisti ubijali druge - vjera bi jačala, ali kada bi u društvu postalo vidljivo da crkva i država sarađuju tako bi narod postajao nevjeran.

Kako ova tema korespondira sa današnjim vremenom? Čini mi se da smo svjedoci jačanja uticaja crkve u pojedinim državama, pa i u Crnoj Gori takođe...

Ova tema djeluje kao, možda “malo previše” moderan izraz za današnje vrijeme, posebno ako uzmemo u obzir pandemiju virusa korona, ali i druge okolnosti. Kada smo počeli sa radom nijesmo ni sumnjali na koronu niti je iko zamišljao da do ovako nečega može doći.

Takođe, kod nas je primijetan veliki uticaj katoličke crkve u Slovačkoj, jer se stanovništvo većinski, njih oko 60-70 odsto, zvanično izjašnjavaju kao katolici. Mislim da je priča moderna zbog toga što su “crkvenjaci” inače u običnom životu predstavljeni kao veoma konzervativni ljudi, što je loše za društvo. Ja nijesam želio da idem tim putem. U komunizmu smo mogli vidjeli “prave katolike” koji se bore protiv komunističkog sistema. Uticaj katoličke crkve je u jednom trenutku predstavljao najsnažniju opoziciju zvaničnom režimu tog vremena, nije bilo druge grupe ljudi koji su bili tako dobro i jako organizovani da bi se suprotstavili sistemu kao što je to uradila katolička crkva. Katolici (crkva) su dobri u lošim vremenima, ali nijesu dobri u dobrim vremenima. Takođe, bez obzira na sve ovo moram istaći da ne volim i ne dijelim ljude po tome da li su vjerujući ili ne, da li su liberalisti ili nešto drugo, već da li su dobri ili loši, pa i glupi ili mudri... Znam mnogo ljudi koji redovno idu u crkvu i koji su veoma inteligentni i prije svega su dobri ljudi. Nijedna podjela ne može da važi za sve i mislim ipak da takva polarizacija nije dobra za bilo koji sistem, jer se na osnovu takvih podjela ništa važno ne može zaključiti. Ipak, razumijem u kom smjeru ta priča može ići. Javljaju se prijetnje po slobodu, najčešće među konzervativcima. Jedan takav problem je zabrana abortusa što je pokretač novog filma koji pripremamo. Kod nas su postojale komisije za abortus gdje bi grupa ljudi odlučivala da li da ga dozvoli ili ne. Smatram da je to užasno i da to govori mnogo o sistemu koji je vladao u totalitarizmu. U svakom slučaju, ne možemo lako podijeliti ljude na dobre i loše, a to nije ni ono čime se mi bavimo. Posebno u filmu “Sluge režima” nijesmo željeli da razvrstavamo jedne i druge “sluge”, jer smo svi mi sluge, služimo nekome ili nečemu, na neki način...

Tako je, a u tom naslovu je i dodatna simbolika filma. “Servants”, odnosno “sluge” je originalni naziv filma.

Da, naziv filma je predložio Zvonko Lakčević, glumac koji igra tajnog agenta u filmu i koji je iz Crne Gore, takođe.

Da li su kinematografija i filmovi Vaša vrsta oružja, odnosno alatke, da kažete i pokažete gledaocima stvari onako kako ih Vi vidite, možda profesionalno ili lično?

Veoma ste revolucionarno raspoloženi jutros... (smijeh) Razumijem šta me pitate, ali ipak, za mene je kinematografija više način na koji razmišljam i iznosim svoja razmišljanja svijetu. Nijesam posebno hrabar ili revolucionaran čovjek, ja više razmišljam o tome kako obični ljudi razmišljaju u svijetu, šta je za njih opasno, šta je zbunjujuće, šta ih sputava. Lako je kada ste hrabri i neustrašivi i jasno znate da procijenite šta je dobro i šta je loše, ali mislim da većina ljudi ne zna i ne može sa sigurnošću znati kako stoje stvari. Razlog za to je i što se danas čita i sluša mnogo riječi koje izreknu drugi ljudi... Imamo istoriju za nama, imamo Drugi svjetski rat koji nije tako daleko, imamo primjere iz komunizma... Biti žrtva nije nešto što pojedinac odabere, to je nešto što se desi, ali biti loša osoba je nešto drugo...

Šta pokušavate da (de)konstruišete/predstavite u svojim filmovima?

Moja interesovanja su upućena na psihologiju ličnosti i okolnosti koje utiču na to da neka individua postane loša osoba. Interesuje me šta su motivi, kako čovjek može racionalno da gleda na svoje loše postupke i odluke... Veoma je tanka i nejasna (vremenska) linija kada se to desi. Duže vrijeme se može činiti kao da samo pristajete na male, sitne kompromise koji ne predstavljaju ništa loše, jer - “dešava se”. Trenutak kada se ta tanka linija pređe jeste onaj koji mene najviše zanima i koji želim da rasvijetlim u svom filmu. Pored toga, želim da prikažem takav tip karaktera da gledaoci mogu prepoznati da će se baš tom liku možda nešto desiti ili da će on uraditi nešto određeno... Prema mom mišljenju, to je mnogo edukativnije i pruža više informacija i zanimljivih gledišta nego filmovi koji se bave portretima žrtava.

Film na neki način biva zaključen rečenicom: “Moraš shvatiti da nismo ovdje da bismo bili srećni”... Šta biste Vi rekli i da li biste nešto dodali?

Ne bih rekao da je to zaključak, više bih rekao da je sreća simbol i razlog života. U američkom ustavu propisano je da svako ima pravo da bude srećan, iako u Istočnoj Evropi tog propisa u ustavima nema. Prije svega, ono što bi poruka filma mogla i trebalo da bude jeste sugestija ljudima da ne bi trebalo da preživljavaju u strahu već da treba da pronađu hrabrost u sebi i ustanu protiv nepravde.

Beskućnici kao glumci, a atmosfera kao ključ

Ekipa glumaca koju okupljate je specifična. Većinu njih čine amateri a ne profesionalni glumci. Ljudi koji su prikazani na komunističkom kongresu su beskućnici iz Bratislave, na primjer... Da li je bilo teško sarađivati sa njima i da li ste možda razgovarali sa nekim svjedokom ovog vremena koji je direktno učestvovao u dešavanjima iz perioda koji obrađujete?

Kad smo počeli sa snimanjem filma, pošto ja ne posjećujem crkvu često - posjetio sam je svega možda pet puta u životu prije snimanja ovog filma, razgovarali smo s mnogima... Mnogo ljudi kaže mnogo stvari vezanih za ovu temu, ali ono što se kod većine poklapa jesu riječi vezane za njihov doživljaj i osjećanja, a uglavnom je to paranoja, strah, distopijska atmosfera, što smo mi i željeli da koristimo i prikažemo u filmu. Ja u osnovi reditelj dokumentarnih filmova, studirao sam dokumentarnu režiju i zapravo ne znam kako se radi sa glumcima. Bilo je interesantno raditi sa ovom ekipom na filmu, od onih koji su u ulozi starijih ljudi na komunističkom kongresu, do mladih studenata, učitelja, tajnog agenta, jedino je direktor škole veoma popularan glumac Vlad Ivanov i takođe Zvonko Lakčević, tajni agent koji je “na zadatku da šamara/muči” - on nije glumac, ali je igrao u mom prethodnom filmu “Koza”. I iz prethodnog filma nosim iskustvo da je ključ dobre igre i osjećaja kod gledalaca - približavanje i stvaranje emocije putem atmosfere koju prenose i glumci-amateri.

Atmosfera je veoma tenzična, “nategnuta”, a kao takva se osjeća i kroz muziku, kadrove, dijaloge...

Da, to je i najvažnije kada film radite sa glumcima-amaterima, da tako kažemo. Jer oni koji nijesu profesionalci ne igraju na snažne emocije, što ja inače ne preferiram jer to smatram isforsiranim. Treba znati prepoznati kada je “previše” i emocije i glume, neophodno je pronaći odgovarajući nivo svega toga, odnosno balans u priči, u filmu.

( Jelena Kontić )