Sedam vjekova vladanja morem

Više od sedam vjekova bile su neprikosnovene gospodarice mora. Odlučivale su pomorske bitke, učestvovale u „desantima“ na sredozemna ostrva, držale pod višedecenijskom opsadom mediteranske luke, bile sigurni „vjesnici“ kolonijalne politike. Gradnja jedrenjaka u XVII vijeku označiće njihov silazak sa velike istorijske scene i tiho „pristajanje“ u morske luke.

...Galija, najvažniji i narasprostranjeniji ratni brod na vesla u srednjem vijeku direktni je potomak vizantijskog dromona. Prvi su je počeli graditi Venecijanci i Đenovljani vjerovatno u devetom vijeku, kada se i pominju pod nazivom „galea italika“ ili „mediteranea“. O galiji piše i vizantijski car Lav VI u svom djelu „Sumaran pregled ratne vještine“ a pominje se i u jednoj povelji iz XI vijeka u kojoj se grad Split obavezuje da za račun Venecije opremi dvije galije.

Galije...

Svoje standardne proporcije (1:7 ili 1:8) galija će dobiti već u XIII vijeka. Bila je duga obično 40 metara, široko oko 5, lake drvene konstrukcije sa ravnim dnom, gaza oko 1,5 metara, s jednim redom vesala, jednim do dva jarbola sa latinskim jedrima kao dopunskim pogonskim sredstvom i deplasmanom 130 do 140 tona. Jarboli su nosili koševe sa po tri do četiri vojnika, koji su gađali strijelama, na neprijatelja sipali živo vapno, pepeo i druge zapaljive materije.

Paluba se protezala cijelom dužinom broda, prema krmi se postepeno uzdizala i završava spaljerom, ograđenim visokom ogradom od dasaka i štitova, poslednjim uporištem u borbi. Na pramcu, iznad vodene linije bila je greda (kljun) dužine oko 6 metara, za probijanje neprijateljskih brodova i lomljenje vesala. Na gredi je bila postavljena trouglasta platforma (palmeta) preko koje su se vojnici iskrcavali pri napadu na neprijateljski brod. Na pramčanom nadgrađu bile su smještene bacačke sprave.

Na drugom kraju palube bilo je nadgrađe za krmu lake konstrukcije, od zaobljenih letava koje se prekrivalo šatorima, po čemu je i dobilo naziv tendal. U njegovom prednjem dijelu, karocu, boravili su komandant i oficiri. Polovinom XIII na krmu je ugrađeno kormilo sa rudom, koje je zamijenilo vesla za kormilarenje.

Između pramčanog i krmenog nadgrađa nalazio se veslački prostor - telar - koji je za 0,5 - 1 metar natkrivljavao najveću širinu trupa, a na samom rubu bile su uzdužne grede, apostise, koje su služile za pričvršćivanje palaca galiota za vesla. Od apostisa do broda, a iznad vesala, protezala se platforma na kojoj su bili smješteni vojnici, sa zadatkom da odbiju upad na svoj brod ili izvrše upad na palubu protivnika. Za zaštitu veslača, na apostisima su bile postavljene vreće ispunjene ostacima jedra i starim konopima. U telaru je bilo ugrađeno 24-26 veslačkih klupa na svakoj strani sa tri do pet veslača koji su posluživali po jedno veslo dugo 11 metara. Takav način veslanja, na skaloč, razlikovao se od zenzilnog gdje je na svakoj klupi sjedjelo po 2-3 veslača, koji su rukovali sa po jednim veslom različite dužine. Veslalo se obično u tri smjene, po odredima (pramac, sredina broda, krma) tako da je galija mogla da plovi neprekidno do 20 časova, sa prosječnom brzinom od oko dva čvora. Galija sa 150 veslača postizala je za pola sata brzinu od 7 čvorova, a za dva sata 4 čvora.

Po sredini broda, iznad palube protezao se most, korsa, za nadzornika veslača i saobraćaj između pramca i krme. U brodskom trupu, izdijeljeno pregradama bila je uskladištena brodska oprema, hrana, municija, amfore sa vodom.

Stabilnost broda bila je slaba, što zbog zaoštrenog oblika brodskog trupa, niskog nadvodja (oko 1 metar) i osnovnih težina (veslači, bacačke sprave, jarboli...), ali je za to vrijeme borbena moć galije bila velika. Zahvaljujući pre svega dobroj pokretljivosti i sposobnosti brzog manervisanja što je omogućavalo efikasno izvođenje abordaža i „kljunovog udara“.

Abordaž - vrsta napada jednog broda ili plovnog sastava kojim se teži da se protivnički brod (plovni sastav) zauzme bliskom borbom vojnika kako bi se poslije udara ili prilijeganja sopstvenog broda uz protivnički, prebacili na njegovu palubu, bio je najstariji i uglavnom osnovni vid borbe na moru u epohi brodova na vesla i jedra, sve do XVII vijeka. Uveli su ga Rimljani, još u prvom punskom ratu, preko tzv.abordažnog mosta kojeg su sa udaljenosti od oko 11 metara bacali na protivnikov brod, privlačili ga naročitim kukama i tako onemogućavali njegov manevar. Zatim bi se preko „mosta“ prebacivali na protivnikov brod i upuštali u blisku borbu. Značaj „abordažnog mosta“ nije umanjen ni naoružavanjem brodova primitivnim brodskim artiljerijskih oruđima malog dometa, smještenim na pramčanom ili krmenom kaštelatu u XIV i XV vijeku, jer se takvim oruđima nije mogao riješiti boj, već samo izvršiti priprema za abordaž. Lepantska bitka (1571) bila je i poslednja bitka brodova na vesla u kojoj je primijenjena isključivo taktika „abordaža“.

Drugi metod napada bio je „kljunov udar“, taktički postupak gdje je ratni brod primjenjivao udar pramcem („kljunom“) u bok protivnikovog broda, radi njegovog onesposobljavanja ili potapanja. Za izvođenje ovog manevra bila je potrebna veća pokretljivost broda koji napada, a slabija sloboda manevrisanja njegovog protivnika.

„Kljunov udar“ prvi su primijenili stari Grci, zahvaljujući boljim i bržim brodovima (trijerama) i većoj vještini manevra. Uspješno su ga koristili i Kataginjani u punskim ratovima, u okršajima sa rimskom flotom, dok se za dominacije galija ređe koristio, uprkos njihovoj pokretljivosti i čvrstom „kljunu“. Razlog treba tražiti u korišćenju bacačkih sprava a kasnije i brodske artiljerije.

Za osam vjekove svoje supermacije na morima, galija je doživjela i niz izmjena, najmanje u pogledu proporcije, znatno više po pitanju veličine, naoružanja. Galije iz 13. vijeka bile su dugačke oko 40 metara, široke oko 1,5 metara, a posada je brojala oko 120 do 150 veslača i 40 do 50 vojnika, mornara i oficira. Za krstaških ratova izumljen je i novi tip galije zvani tarida koja je bila dva puta šira od ratne galije a služila je kao transportni brod za prevoz vojske, konja, ratnog materijala i opsadnih sprava a imala je i dva jarbola.

U drugoj polovini XV vijeka u naoružanju galija po prvi put se pojavljuju topovi - obično ih je bilo 3-5, ali se bacačke sprave i dalje zadržavaju. Ujedno se napušta zenzilni sistem veslanja, u kome se 3-5 veslača posluživalo po jednim veslom. Naoružanje galija topovima izazvalo je u XVI vijeku povećanje njenih dimenzija: galija je „porasla“ na 50 metara, bila je široka 6 metara, a deplasman je dostigao do 200 tona. Dobila je uz to još jedan jarbol koji je postao glavni. U Lepansku bitku hrišćanske galije ulazile su ojačane sa po 5 topova, jedan od 36 funti bio je smješten u uzdužnici broda u rebati, a po dva - od 9 i 4,5 funti, desno i lijevo od njega. Turske galije imale su 3 topa, jedan od 36 a 2 od 9 funti. Povećao se i broj članova posade - galija sada broji oko 300 ljudi od kojih 100 vojnika i mornara.

I pored povećanja dimenzija i deplasmana značaj galije kao ratnog broda opada naglo u XVII vijeku. Što zbog slabih pomorskih osobina - nije bila pogodna za plovidbu okeanom, a zbog konstrukcije trupa nije se mogla naoružati većim brojem topova. Zato su bili mnogo pogodniji galeon i lilnijski brod. U Engleskoj će se galije prestati da koriste u XVII vijeku, dok će francuska vlada 1748. godine dekretom ukinuti flotu galija. Koristiće se još samo u plitkim i zatvorenim morama. Gangulska bitka (1714) u kojoj je Petar Veliki uništio švedsku flotu bila je i njihov dostojan oproštaj od pomorskog ratovanja. U bici kod Česme (1770) i u rusko-turskom ratu (1787-1791) imale su već podređenu ulogu. Konačno, krajem XVIII vijeka galija kao vrsta ratnog broda iščezava.

... i galioti

Za „svoju galiju“ bili su, najčešće, vezani „do kraja života“. I ova „veza“ nije bila eterična poput zavjeta vjernih bračnih drugova ili platonska poput predanosti vjernika Tvorcu. Bila je mnogo konkretnija, opipljivija. U obliku zvečećih lanaca, okova, metalnih negvi. I ostavljala je jasne ožiljke - oko nožnih gležnjeva, zglobova na rukama.

Lađe na vesla, galije, tražile su svoje veslače, galiote. U ranom srednjem vijeku regrutovani su mahom od robova ili kažnjenika. Pošto bi im usijanim gvožđem utisnuli „znak raspoznavanja“, najčešće G.A.L., jednu bi im nogu lancem prikovali za klupu. Kasnije, kada je potražnja za galiotima porasla, regrutovali su iz „građanstva“ - galioti bi u tom slučaju primali platu i dobijali hranu, odjeću, imali pravo izlaska na kopno. S vremenom, njihova socijalna struktura bila je sve diferencijaranija - regrutovali su se među političkim krivcima, vjerskim kažnjenicima...

U svojoj prvoj, najokrutnijoj fazi, veslači su, potpuno goli, njih 3-4, opsluživali po jedno veslo dugo i do 11 metara. Nad njihovim glavama fijukao je kožni bič nadzornika i njegova dva pomoćnika, koji bi predano pazili da neko od veslača ne „dangubi“.

Od sunca i vremenskih nepogoda, veslači su bili zaklonjeni šatorom, od dejstva neprijatelja mrežom razapetom iznad telera (veslačkog prostora). Godišnja „garderoba“ galiota sastojala se od dva para pantalona, dvije košulje, gornjeg kaputa od crvenog sukna i nepromočivog šešira za zimu. Imali su još crvenu kapu i dva gunja koja su veslači svake klupe morali dijeliti među sobom.

Galioti su, po potrebi, učestovali i u pomorskim bitkama. Unutrašnji veslači bili su naoružani mačem i kopljem, vanjski lukom ili praćkom. I svi oni posjedovali su komad drveta u obliku velike „kruške“, pričvršćene za lanac koji su nosili oko vrata. Kad bi galia ušla u okršaj „krušku“ bi stavljali u usta da im se ne čuju krici od zadobijenih rana ili da u „miru“ pođu na drugi svijet. Kada bi njihova lađa tonula, za njom bi tonuli i galioti.

Pretpostavljalo se da je galiot prosječne snage i dobrog zdravlja mogao veslati punom snagom otprilike jedan sat bez odmora. Ali, zna se da je bilo slučajeva kada su isti veslači bili prinuđeni da veslaju punom snagom i 11 do 12 sati. Da ne bi posustali nadzornik bi im stavljao u usta „proforu“ - komadić kruha umočen u vino. Ako ni to ne bi pomoglo, slijedio bi bič nadzornika. A kao krajnja mjera - kratak zamah i leš bi se našao u moru.

Uprkos svim ovim surovostima bilo je ljudi koji su dobrovoljno stupali u galiotsku „službu“. To su mahom bili bivši galioti koji su odslužili svoj „rok“ ali se nijesu mogli „privići“ na mirnodopski život. Najčešće bi za boravak na kopnu završavali u tamnicama Južne Francuske ili Italije.

Uprkos regrutovanju iz redova bivših galiota, robijaša i robova (većinom crnaca iz Sjeverne Afrike), potražnja za galiotima, naročito u XVI vijeku nadmašivala je ponudu. Veslači su, po svjedočenjima kapetana galije umirali „kao muve“ a trebalo je voditi skupe pljačkaške ratove. Posebno su veliku dovitljivost u izmišljanju novih metoda za regrutovanje galija pokazivali francuski kralj Luj XIV i i njegov odani ministar Kolber. Osim prinudne regrutacije, postojali su i drugi načini za snabdijevanje galija galiotima. Jedan od njih bio je kada bi oficir išao okolo, sa četom vojnika, i silom odvlačio nesrećnika na brod. Ako bi se ovaj opirao, ljudi bi ga opili, omamljivali. Kako je ovaj metod „regrutacije“ ipak bio spor i nedovoljan, tu je bila tamnica kao nepresušan izvor. Stoga je vlada prisiljavala sudije da optuženike osuđuju ne na vješala ili tamnicu, već na galiotsku klupu. Prva takva naredba koja je kažnjenike pretvarala u galiote izdana je 1532. godine. Poslije toga je kraljevskim dekretom (1546. godine) zaključeno da ljude moraju osuditi na galije za krivična djela zaprijećena zatvorskom kaznom od najmanje 10 godina. Marsej i Tulon na Sredozemlju, La Brest i Ročeford na Atlantiku, bili su tada pretvoreni u naročite luke iz kojih su se regrutovali galiote.

Za kapetana galije naročito je bila izdašna 1685. godina. Do tada su se morali kupovati robovi od turskog sultana ili poglavica Sjeverne Afrike. Te je godine Luj XIV ukinuo čuveni Nantski edikt kojim je njegov prethodnik Andri IV 1598. godine zajemčio slobodu ispovijedanja Hugenotima. Sada je francuski kralj zatvorio hugenotske crkve i državne granice, a potom organizovao pravi lov na hugenote.

Uprskos svim ovim mjerama više od 50 hiljada hugenotskih porodica uspjelo je da prebjegne u Holandiju. Preostale hugenote proganjali su kao divlje životinje i uhvaćene slali na galije. A ove su bile daleko od idiličnih predstavakoje su mogle imati bogate hugenotske porodica preko gravira i starih slika. Galije su na njima prikazivane sa živahnim i šarenim zastavama što se viore na vjetru, divno rezbarenim ukrasima na krmi i stražnjoj palubi, odabranim gostima koji uživaju u izletu na moru uz vesele napjeve. Sada su se sureli sa stotinama neumivenih i bolesnih tijela zaogrnutih prljavim krpama. Približavanje galije luci, nepogrješivo je nagovještavao užasni zadah koji je ispunjavao ne samo luku već i njeno bliže zaleđe.

Prikovani lancima za klupe - na kojima su i sjedeli, jeli i konačno umirali - galioti su se ponekad odlučivali i na bijeg. Za prvi pokušaj slijedilo je odrezivanje ušiju, za ponovljeni odsjekli bi im nogu, a zatim ga prepuštali sudbini, da iskrvari do kraja ili nekim čudom preživi.

Da li su galije i galioti iščezli zbog ogorčenosti javnog mnjenja iritiranog neljudskim uslovima u kojima su oblitavali galioti? Odgovor bi bio - odričan. Galijama i galiotima raspolagalo je i plemstvo i trgovačka oligarhija, i kraljevi i pape. Galije i galioti povučeni su iz čisto praktičnih razloga.

Naime, prosječna galija limitirana svojom vitkom formom mogla je da nosi tek tri topa - jedan na pramcu, jedan na krmi, jedan u sredini. Takva galija, uz uslov da joj sva tri topa ispaljuju đulad u isto vrijeme, mogla je izbaciti „tek“ 44 kg željeza u jednom trenutku. Propisni bojni jedrenjak tog doba mogao je lako ponijeti 55 topova i u jednom trenutku izbaciti 1000 kg željeza. Brzina plovidbe bila je na strani jedrenjaka - prosječna brzina galije bila je 4 čvora na sat a još su jedrenjaci u vrijeme Vikinga plovili 8 čvorova na sat. Otuda, lako je zaključiti zašto se galija, kao vojni brod povukla pred jedrenjacima. A galioti?

Oni su i dalje, kroz cijeli XVIII vijek nastavili da opslužuju trgovačke galije Venecije i Đenove, u istoriji moreplovstva poznate kao „galea di mercantilijaa“ ili „galea da trafizo“. Uprkos protestima javnog mnjenja.

( Nebojša B. Knežević )