"Najgori slučaj koji sam ikad vidio": Kako je Bjelica postao naučnik svjetskog glasa

Donedavni predsjednik Upravnog odbora Univerziteta Crne Gore Duško Bjelica postao je najcitiraniji naučnik iz Crne Gore i najcitiraniji naučnik na svijetu iz oblasti sportskog treninga kombinacijom metoda koje ukazuju na postojanje „citatnog kartela“ - mehanizma za vještačko povećanje broja citata.

Istraživanje koje su sprovele „Vijesti“ pokazuju da najveći broj Bjeličinih citata koji se prikazuju u bazi Google Scholar, a koju Univerzitet Crne Gore godinama koristi kao osnovu za rangiranje naučnika sa UCG, potiče iz časopisa koje uređuje upravo Bjelica, u kom radove objavljuju njegovi studenti koji ga u tim radovima citiraju.

Dr Aleksandar Stević, profesor na Univerzitetu Lingnan u Hong Kongu, koji se bavio slučajem citatnog kartela u Srbiji je za “Vijesti” kazao da slučaj Duška Bjelice „izgleda kao najgori slučaj citatnog kartela koji sam ikada vidio“.

Uspon Bjelice na Google Scholaru

Bjelica, koga je Vijeće Fakulteta za sport i fizičko vaspitanje nedavno predložilo za dekana te ustanove, je član UO Univerziteta Crne Gore, član Senata, Centra za doktorske studije, a u zvaničnoj biografiji se navodi da je kao autor i koautor objavio preko 200 radova u međunarodnim časopisma i 56 knjiga - naučnih i stručnih monografija i udžbenika. Bio je i član Glavnog odbora Demokratske partije socijalista.

Osim što je najcitiraniji naučnik iz Crne Gore, Bjelica je i najcitiraniji naučnik na svijetu iz sportskog treninga, sa više nego duplo više od citata od sljedećeg najcitiranijeg naučnika u toj oblasti, a već peti i šesti na listi imaju skoro deset puta manje citata od Bjelice.

Google Scholar, alat za pretragu interneta koji indeksira podatke iz akademske literature iz čitavog svijeta, indeksira i citate i to neselektivno, jer prikazuje sve oblike citiranje bez kriterijuma gdje je autor citiran.

Bjelica je od 2014. do 2016. bio citiran od 95 do 131 put godišnje, međutim 2017. se primjećuje značajan rast kada je citiran 557 puta. Upravo 2017. je objavljen rad koji u uglednom časopisu The Lancet. Taj rad je studija koju je uradio Imperial college u Velikoj Britaniji i u njemu se analiziraju podaci o gojaznosti u svakoj državi na svijetu.

Ono što je kuriozitet u vezi tog rada jeste da ima preko hiljadu autora, ali je doprinos skoro svih od njih bio da prikupe podatke o gojaznosti za datu državu. O brojnosti autora govori i to da je kompletan spisak objavljen samo online. Zanimljivo je da su oba autora iz Crne Gore sa Fakulteta za fizičko vaspitanje i sport - Bjelica i aktuelni dekan tog fakulteta Stevo Popović koji je takođe visokorangiran na listi UCG.

Kada se pogleda spisak autora na tom radu iz zemalja regiona, vidi se da je velika većina njih ispod ranga Bjelice - tu su profesori sa Medicinskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, Kineziološkog fakulteta u Zagrebu, osobe iz Instituta za javno zdravlje Srbije. Neki od njih ni nemaju Google Scholar profile, a oni koji imaju, daleko najveći broj citata vuku upravo iz autorstva u sličnim studijama, samo u drugim godinama.

Taj rad je od objave citiran preko tri hiljade puta, ali to ne sačinjava ni četvrtinu ukupnih citata profesora Bjelice. Već 2018. je citiran 2.650 puta, 2019. je citiran 3.752 puta, a rekord je ostvario prošle godine kada je imao 4.503 citata.

Odbijanje lopte

Ako se uzme neki od proizvoljnih radova objavljenih u časopisu Sport Mont vidi se da imaju vrlo stabilnu citatnost od dvadesetak ili više citata godišnje. To je za veliki broj naučnika često nedostižan broj ozbiljnih citata za taj period.

Međutim, kada se pogleda dublje - dolazimo do podataka da su gotovo svi citati nekog rada iz časopisa Sport Mont objavljeni u tom istom časopisu ili u časopisu Journal of Antropology of Sport and Physical Education (JASPE). U zvaničnoj biografiji Bjelice se navodi da je on glavni urednik dva časopisa - Sport Mont i Journal of Antropology of Sport and Physical Education.

Oba izdaje Fakultet za sport i fizičko vaspitanje, kojim Bjelica godinama upravlja i NVO Crnogorska sportska akademija. Jedan od osnivača NVO Crnogorska sportska akademija je takođe Bjelica.

U listi radova se posebno primjećuje Bjeličina ekspertiza kada je u pitanju odbijanje, odnosno repulzija lopte. Bavio se odbijanjem lopte u fudbalu, rukometu, košarci, tenisu… a onda je sve objedinio u naučnu studiju koju je izdao Fakultet za sport i fizičko vaspitanje: “Repulzija sportskih lopti - naučna studija”.

Dio Bjeličinih poduhvata je poređenje morfoloških karaktersitika fudbalera iz Prve crnogorske lige, pa su poređeni fudbaleri Budućnosti i Mladosti, Mladosti i Sutjeske… Radovi su praktično istovjetni, a izmjene važe samo koz podataka koji su, logično je, različiti, međutim i ti radovi su zavidno citirani.

Radovi koji citiraju Bjeličine radove su u najvećem broju publikacije studenata. Dio ozbiljnijih radova potiče od magistranata i doktoranada, a ostalo su uglavnom seminarski radovi studenata osnovnih studija, pa se često desi da više radova tretira istu temu ili ima praktično istovjetan naslov. Dio časopisa je odvojen i za radove u kojima studenti opisuju prethodna izdanja časopisa. Samo u jednom takvom radu se razni članci Bjelice citiraju po desetak puta.

Napominjao koleginicu da ga nije citirala

Stević objašnjava da Bjelica ima nekoliko radova u legitimnim časopisima, ali da velika većina njegovih radova pokazuje teške citatne anomalije.

„Radovi su vrlo često objavljeni u časopisima koje on sam uređuje, što je vrlo problematično. Citati su u velikom broju autocitati (dakle on sam ili neko od koautora citira sam sebe). Značajan broj citata dolazi od ljudi sa kojima je Bjelica u drugim prilikama pisao radove. Ti autocitati ili citati čestih koautora nerijetko čine i polovinu svih citata njegovih radova. Takođe, kao i sami radovi, veliki broj citata objavljuje se u časopisima koje on ili njegovi bliski saradnici uređuju. Najgore je, međutim, što skoro svi citati potiču od lica zaposlenih na Fakultetu za sport i fizičko vaspitanje na kojem radi i profesor Bjelica, što je situacija koja ukazuje na ozbiljan sukob interesa s obzirom da je većina onih koji ga citiraju u nižem zvanju od njega. Ne znam ništa o tom fakultetu, ali iz ovog što vidim deluje mi kao da je citiranje prof. Bjelice takoreći radna obaveza i uslov napredovanja u službi. Nikada ništa slično u životu nisam vidio“, objašnjava Stević.

Najgore je što skoro svi citati potiču od lica zaposlenih na Fakultetu za sport i fizičko vaspitanje na kojem radi i profesor Bjelica, što je situacija koja ukazuje na ozbiljan sukob interesa s obzirom da je većina onih koji ga citiraju u nižem zvanju od njega

„Vijesti“ su imale uvid u mail prepisku Bjelice i osobe koja je pohađala Fakultet za sport i fizičko vaspitanje u kom Bjelica napominje da nije primijetio da je u tom radu citiran.

Stević zaključuje da se može sa sigurnošću reći da skoro svi citati Bjelice potiču od povezanih lica.

„Njegove radove citira on sam, njegovi koautori, te zaposleni na njegovom matičnom fakultetu i skoro niko drugi, a veliki broj citata pojavljuje se u časopisima koje on sam uređuje. Citata u ozbiljnim naučnim publikacijama koje su uključene u neku od velikih svjetskih naučnih baza praktično nema. Sve to meni ukazuje na postojanje jednog razrađenog mehanizma za vještačko povećanje broja citata: prvo se rad objavi u neindeksiranom časopisu koji on sam uređuje, onda se rad citira u drugim časopisima upitnog kvaliteta koje pritom uređuje neko od saradnika g. Bjelice, a citiranje vrše on sam, koautori i kolege sa fakulteta.

Dobra međunarodna praksa nalaže da svoje radove objavljujete na način koji će osigurati nezavisnu procjenu njihovog kvaliteta. Dakle, nećete objaviti u časopisu koji vi uređujete ili se uređuje na fakultetu gdje radite i imate uticaj, nego ćete poslati negdje preko svijeta gdje će kvalitet vašeg rada anonimno provjeriti - vi ne znate ko su recenzenti, oni ne znaju ko je autor rada, i nema laži nema prevare. Ovdje je sve suprotno“, ističe Stević.

Profesor sa Univerziteta Lingnan ukazuje i da je u nauci jako važno gdje se radovi objavljuju i gdje se citiraju, baš zato da ne bi bilo manipulacija sa citiranjem i slično, jer danas svako može da pokrene časopis.

Profesor Bjelica rijetko objavljuje u respektabilnim međunarodnim časopisima, a i kad objavljuje to se rijetko citira

„Nije isto da li ste objavili rad u časopisu koji objavljuje Cambridge University Press ili u časopisu koji objavljuje vaš matični fakultet u Kragujevcu. Zato se u ozbiljnim sredinama vrednuju prije svega radovi objavljeni u časopisima koji su uključeni u neku veliku bazu kao što je Web of Science, gdje znate da će rad proći ozbiljnu provjeru kvaliteta. Prof. Bjelica ima ukupno sedam radova u časopisima u Web of Science, a većina tih radova citirana je u ozbiljnim časopisima jednom ili nijednom. Zbog svega toga Google Scholar je relativno nepouzdan jer on bilježi sve citate - i u ozbiljnim časopisima, i u neozbiljnim, i u studentskim radovima u Iranu, i u blogovima na internetu. Zato je daleko relevantnije koliko je neko citiran u okviru Web of Science. Ja sam pristupio toj bazi i našao sam vrlo malo njegovih radova i još manje citata. On u toj bazi nema više od šezdeset citata ukupno. Drugim riječima, profesor Bjelica rijetko objavljuje u respektabilnim međunarodnim časopisima, a i kad objavljuje to se rijetko citira. Iz toga pak slijedi da sve te stotine i hiljade citata koje on ima nisu posljedica nekog svjetskog naučnog renomea, već jedne lokalne mašinerije za vještačku proizvodnju citata“, poručio je Stević.

Šta su citatni karteli

Citatni kartel podrazumijeva grupu povezanih lica koja se međusobno prekomjerno citiraju kako bi vještački povećali sopstvenu citiranost a time i sopstveni prestiž u naučnoj zajednici, pojašnjava Stević definiciju termina.

„Pošto je citiranost u mnogim disciplinama osnovno mjerilo naučne relevantnosti, naučnici katkad pristupaju manipulativnim i nelegitimnim sredstvima da bi na silu povećali svoju citiranost. Na primjer, ja u svakom svom radu citiram vas, a vi zauzvrat u svakom svom radu citirate mene, čak i onda kada za to ne postoji legitiman naučni razlog. Nadalje, ako sam ja urednik nekog naučnog časopisa, ja mogu da tražim od autora radova koji se u tom časopisu objavljuju da citiraju vas, a vi kao urednik možete tražiti da citiraju mene, i tako u krug“, dodaje Stević.

On upozorava da nije uvijek lako uočiti citatne kartele jer je normalno da naučnici citiraju kolege koje se bave sličnom tematikom.

„Međutim, ipak postoje neki jasni znaci da je posrijedi citatni kartel. Na primjer, ako imate malu grupu autora koji se međusobno uporno citiraju a njihove radove ne citira niko drugi. Legitimni citati su u principu pojavljuju nasumice u različitim publikacijama, a nelegitimni citati obično potiču od uskog kruga blisko povezanih ljudi, objavljuju se u istim časopisima koje neki od njih uređuju, i slično. Na primjer, ako vas citiraju mahom ljudi koje ne poznajete i sa kojima niste sarađivali, koji dolaze sa raznih strana svijeta i objavljuju u različitim publikacijama, onda je vjerovatno sve u redu. Ako vas pak citiraju samo vaši saradnici i kolege sa fakulteta, u časopisima u čijem uređivanju učestvujete i baš niko drugi, onda tu nešto ne štima. Takođe, kartelsko ponašanje lakše je sprovesti u publikacijama nižeg kvaliteta – na primjer u marginalnom časopisu koji nije indeksiran u nekoj ozbiljnoj naučnoj bazi, budući da takvi časopisi obično nemaju ozbiljan sistem kontrole kvaliteta“.

Kako se Bjelica hvalio citatima

Kada je Akademska mreža 2019. podržala građanske proteste, Bjelica se oglasio reagovanjem u kom se pohvalio brojem citata.

On je u toj polemici naveo da ne mora da obrazlaže svoj rad i zalaganje za Univerzitet Crne Gore jer to "jasno pokazuje vidljiva statistika u svim svjetskim naučnim bazama."

"Prof. dr Duško Bjelica ima 4092 citata u okviru otvorenog Google-vog servisa Google Scholar Citations koji je pokrenut sa namjerom da se prati naučna aktivnost i uticajnost naučnika širom svijeta. Sa druge strane, 16 pobrojanih potpisnika „mreže“ na ovom servisu zajedno imaju 348 citata, što jasno govori o njihovoj naučnoj aktivnosti i uticajnosti na naučnom planu", kazao je tada Bjelica.

Bjelica “šije” i Ljubišu Stankovića

UCG je u januaru objavio da je kraj 2020. godine na Google Scholar Listi ili Google Znalcu, obilježio porast za više od 120 novih imena naučnika Univerziteta Crne Gore UCG.

U UCG su tada kazali da taj svjetski pretraživač registruje prepoznatljivost crnogorskih naučnika kroz citiranje njihovih radova u publikacijama drugih kolega, te je, tokom prethodne godine, i na ovom planu izmijenjena lista naučnika u samom vrhu.

“Prvo mjesto na Univerzitetu Crne Gore, sa najvećim brojem citata zauzima prof. dr Duško Bjelica (11.834), redovni profesor Fakulteta za sport i fizičko vaspitanje i predsjednik Upravnog odbora Univerziteta Crne Gore. On se bavi istraživanjima u oblasti sportskih nauka, a u svijetu je najcitiraniji u oblasti sportskog treninga. Odmah za njim je redovni profesor Prirodno-matematičkog fakulteta PMF prof. dr Nataša Raičević (11.611), koja je dugo držala tokom prethodne dvije godine prvo mjesto po citiranosti. Njen domen je fizika elementarnih čestica, a vođa je naučnog tima UCG u jednom od vodećih CERN-ovih eksperimenata za proučavanje čestica CMS u Velikom hadronskom sudaraču”, rekli su u UCG.

UCG je naglasio i da je na Google Scholaru prošle godine primjetan i rast citiranosti prof. dr Steva Popovića (9.761 citata) vanrednog profesora i dekana Fakulteta za sport i fizičko vaspitanje, koji je na trećem mjestu. U 2020. godini dobitnik je i plakete Univerziteta Crne Gore za doprinos razvoju i promovisanju nauke na Univerzitetu u međunarodnim okvirima, za 2020. godinu.

Kada je riječ o prvih 20 naučnika na ovoj listi, najzapaženiji je rad profesora Prirodno-matematičkog fakulteta, gdje njih šest ima ukupno 32.649 citata, a potom pet naučnika Fakulteta za sport i fizičko vaspitanje sa 29.898 citata i šest naučnika Elektrotehničkog fakulteta sa ukupno 25.757 citata. Sa Prirodno-matematičkog fakulteta su to, pored profesorice Raičević i prof. dr Gordana Laštovička Medin (8.045), prof. dr Ivana Pićurić (6.385), prof. dr Vladimir Pešić (4.040), prof. dr Predrag Miranović (1.285) i David Kalaj (1.283).

Sa Elektrotehničkog fakulteta to su prof. dr Ljubiša Stanković (9.526), prof. dr Igor Đurović (5.194), prof. dr Srđan Stanković (4.691), prof. dr Irena Orović (2.628), prof. dr Miloš Daković (2.168) i prof. dr Gojko Joksimović (1.550). Sa Fakulteta za sport i fizičko vaspitanje su to, pored profesora Bjelice i Popović, i Jovan Gardašević (3.916), Bojan Mašanović (2.800) i Ivan Vasiljević (1.587).

U prvih 20 su, sa Medicinskog fakulteta i prof. dr Aneta Bošković (2.064), potom doc. dr Velibor Spalević (1.756) sa Filozofskog fakulteta i prof. dr Sanja Peković (1.206), sa Fakulteta za turizam i hotelijerstvo.

“Porast citiranosti kao i broja naučnika na Google Scholar listi je rezultat posvećenosti Univerziteta Crne Gore, koja je krajem ove godine dobila i svoj strateški okvir kroz nedavno usvojenu Strategiju internacionalizacije Univerziteta Crne Gore od ove do 2026. godine. Ciljevi ove strategije su usmjereni na jačanje i razvoj profila Univerziteta Crne Gore kao međunarodno priznatog i atraktivnog centra znanja i istraživanja”, zaključili su u UCG.

( Srdan Kosović )